Εκτελέσεις Ελλήνων στην Καλαμάτα τον Φεβρουάριο 1944 από τον Γερμανικό στρατό κατοχής. Συμβάντα. Θέση ταφής. Αριθμός εκτελεσθέντων. 153 ή 199. Αλαγόνιοι εκτελεσμένοι. Οι Οπλοφόροι του Νομάρχη Περρωτή. Η Καλαμάτα στο δίκτυο μαρτυρικών πόλεων. Η απόρριψη.

 ΕΚΤΕΛΕΣΕΙΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΛΑΜΑΤΑ ΤΟΝ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟ 1944 ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΣΤΡΑΤΟ ΚΑΤΟΧΗΣ. Συμβολή.

Μνήμη Νίκου Ι. Ζερβή
Μνήμη Λεωνίδα Παν. Σουρή
Μνήμη αδικοσκοτωμένων Καλαματιανών της Κατοχής

«… οι εκατοντάδες πατριώτες που είναι θαμμένοι στον ομαδικό τάφο της Παραλίας, επαναλαμβάνουμε πως είναι πανέλληνες. Γιατί προέρχονται από όλα τα κοινωνικά στρώματα της Καλαματιανής κοινωνίας και απ’ όλες τις πολιτικές μερίδες της, δεξιοί, αριστεροί, κομμουνιστές, δημοκρατικοί, βασιλόφρονες, φιλελεύθεροι…».
Εφημερίδα «Ελεύθερη Μεσσηνία» της 29/5/1945.

Η στήλη που υπάρχει από το 2019 κοντά στην πύλη του παλαιού Στρατοπέδου Καλαμάτας, εντός του οποίου έγιναν οι δολοφονίες των Πατριωτών το 1944. Αναγράφονται 199 ονόματα*.

Έκανα κοινωνό της παρακάτω μελέτης μου τον Ηλία Μπιτσάνη, ο οποίος πολλά χρόνια τώρα με τιμά με την εμπιστοσύνη και την φιλία του. Ως ειδικός παρόμοιων θεμάτων, έκανε σχόλιο σχετικά με το νέο Μνημείο εκτελεσμένων Πατριωτών στο παλαιό Στρατόπεδο της Καλαμάτας. Το σχόλιο αυτό θεωρώ πως πρέπει να είναι στην αρχή του προλόγου αλλά και στον επίλογο της παρούσης εργασίας:

 *Στα ονόματα που αναφέρονται στο νέο μνημείο έχουν προστεθεί ονόματα που αναφέρθηκαν στον Τάσο Αποστολόπουλο σε έρευνα που ολοκληρώθηκε με την έκδοση του βιβλίου "Μεσσηνιακή Εκατόμβη 1940-1944". Είχαν προηγηθεί δημοσιεύματα με τα ονόματα που είχε συγκεντρώσει σε διάφορες πηγές με την παράκληση να επικοινωνήσουμε με το συγγραφέα συγγενείς των οποίων δεν καταγράφονταν τα ονόματα. Πέραν τούτων έχουν παραληφθεί τρία ονόματα που καταγράφονται σε προηγούμενες καταστάσεις, ενώ έχουν περιληφθεί ονόματα πατριωτών που έχουν εκτελεστεί σε άλλα σημεία ή στο στρατόπεδο σε διαφορετικές εποχές. Θεωρώ ότι θα πρέπει να γίνει περισσότερο προσεκτική έρευνα, να αποκατασταθούν λάθη που θα εντοπιστούν και να προστεθούν τα ονόματα όλων των πατριωτών που εκτελέστηκαν στο στρατόπεδο σε άλλες ημερομηνίες".

Υ. Γ. Πολύτιμα για την έρευνα ήταν τα βιβλία των Νίκου Καράμπελα, Νίκου Ζερβή και Τάσου Αποστολόπουλου στα οποία αναφέρονται ονόματα εκτελεσμένων.    

    Αποφάσισα να δημοσιεύσω τα στοιχεία που διαθέτω για το θέμα «Συλλήψεις-εκτελέσεις Ελλήνων στην Καλαμάτα 4[1] ή 5-8/2/2944» διότι α) η ιστορική μνήμη πρέπει να κρατιέται ζωντανή και β) ως υπενθύμιση προς όλους πως ο αείμνηστος ιστοριοδίφης της Καλαμάτας Νίκος Ζερβής (1927-2019) είχε κάνει προσπάθειες για να ενταχθεί η Καλαμάτα στο Δίκτυο των Μαρτυρικών Πόλεων. Ως Δήμαρχος, ο σημερινός Περιφερειάρχης Παναγιώτης Νίκας είχε αναφερθεί, με αφορμή την εκδημία του σπουδαίου μελετητή της τοπικής ιστορίας, στις πρωτοβουλίες του Νίκου Ζερβή δηλώνοντας πως : «…Ο συγγραφέας Νίκος Ι. Ζερβής. Ο εκλιπών ασχολήθηκε έντονα με την τεκμηρίωση της νεότερης ιστορίας της Καλαμάτας και της Μεσσηνίας, χωρίς να λείπουν πολλά άλλα θέματα από τις πνευματικές του ενασχολήσεις. Ο αείμνηστος Νίκος Ζερβής υπήρξε αρωγός του Δήμου Καλαμάτας, προσφέροντας ιστορική τεκμηρίωση για την υποστήριξη του αιτήματος να συμπεριληφθεί η Καλαμάτα στις «Μαρτυρικές Πόλεις Κατοχικής περιόδου 1941-1944», λόγω των θυσιών του λαού της κατά τη γερμανική και ιταλική κατοχή. Επίσης, υπήρξε ο σταθερός σύνδεσμος μεταξύ του Δήμου Καλαμάτας και της Αδελφότητας των Απομάχων της Ελληνικής Εκστρατείας 1940 – 1941, συμβάλλοντας στην ανάδειξη της Μάχης της Καλαμάτας (28-29 Απριλίου 1941) ως ιστορικού γεγονότος, κατά τη διάρκεια του οποίου σύμμαχοι στρατιώτες από πολλά έθνη πολέμησαν στην Καλαμάτα τους Γερμανούς εισβολείς. Για το σκοπό αυτό καθιερώθηκε-με τη δική του συμβολή-ετήσιος εορτασμός, στις αρχές Μαΐου, στον οποίο έδινε ανελλιπώς το παρόν».

          Γνώριζα τα γεγονότα που συνέβησαν τον Φεβρουάριο του 1944 στην Καλαμάτα επειδή ο πατέρας μου  τακτικά άναβε κερί στον ομαδικό τάφο που βρίσκεται στο Κοιμητήριο Καλαμάτας, στη μνήμη ενός γείτονά του από τη συνοικία Καλύβια Καλαμάτας, και αρκετές φορές τον συνόδευσα σε αυτό το καθήκον του. Γεννημένος το 1931 ο πατέρας μου ήταν 13 ετών το 1944. Ο παππούς μου Χρήστος (1898-1976), ήταν τσαγκάρης και ζούσε μαζί με την 11μελή οικογένειά του στο χωριό Καμάρα Φαλαισίας. Λόγω αντιδικίας του με κάποιους αντάρτες του ΕΛΑΣ το 1942, που ήθελαν να του πάρουν με το ζόρι ένα λάστιχο αυτοκινήτου, το οποίο είχε βρει κατά τύχη σε δρόμο, πεσμένο πιθανόν από γερμανικό φορτηγό, και μ’ αυτό έβαζε σόλες στους κατοίκους των γύρω χωριών και έτσι έβγαζε τα προς το ζην, αναγκάστηκε να μετακομίσει οικογενειακώς στην Καλαμάτα σε ένα χαμόσπιτο συγγενικού του προσώπου στα Καλύβια Καλαμάτας. Εκεί βρήκε ένα γεροντάκι να μένει μόνο του σε διπλανό σπίτι, που είχε καταγωγή από τα χωριά της Φαλαισίας. Ακολουθεί η διήγηση του πατέρα μου Νικόλαου (1931-2009) την οποίαν κατέγραψα το 1989 και θέτει, όπως θα διαβάσετε, ένα ερώτημα που είναι σημαντικό για την καταχώρηση της ιστορικής αλήθειας. Αναρωτιέται δηλαδή μήπως στον Τάφο-Μνημείο, το οποίο κατασκευάστηκε το 1953 και το οποίο βρίσκεται στο ανατολικό σημείο του Κοιμητηρίου Καλαμάτας, και σε μαρμάρινη πλάκα αναγράφονται 149 παλαιότερα, και τώρα 153 ονόματα δολοφονημένων, δεν βρίσκονται μόνο τα οστά αυτών που αναφέρονται ονομαστικά αλλά και τα οστά όσων δεν αναγνωρίστηκαν ή δεν αναζητήθηκαν:

Το Μνημείο-Οστεοφυλάκειο των εκτελεσμένων στο Κοιμητήριο Καλαμάτας.

«Εμείς τα παιδιά το γεροντάκι αυτό το φωνάζαμε «Γέρο» διότι «Γέρο» τον αποκαλούσε και ο πατέρας μου και διότι ήταν πολύ γέρος αλλά και μετά βίας μετακινιόταν. Κανείς δεν ήξερε πως λεγόταν. Τον θυμάμαι με τριμμένα ρούχα, μια πατατούκα και με ένα δισάκι να ζητιανεύει το ψωμάκι του.  Το 1944 ακούστηκε στην Καλαμάτα πως οι Γερμανοί έκαναν μπλόκο, πιάσανε αρκετούς και εκτέλεσαν πολλούς καλαματιανούς χωρίς να μάθουμε ονόματα και που τους έθαψαν. Κάποιοι γείτονες λέγανε πως δεν τους εκτέλεσαν παρά τους πήγαν εργάτες στη Γερμανία. Ο πατέρας μου ήταν βέβαιος πως τους είχαν εκτελέσει. Εμείς τα παιδάκια από τα Καλύβια κατεβαίναμε προς τα κάτω, μέχρι του Μπενάκη το σχολείο, περνάγαμε στην πλατεία Κρεοπωλείων και μαθαίναμε τα νέα της πόλης. Ξαφνικά εκείνες τις μέρες είχε χαθεί και ο «Γέρος», ο γείτονάς μας. Συγγενείς του δεν είχαμε δει ποτέ. Ο πατέρας μου ρωτούσε κάποιους γνωστούς αν τον είχαν δει. Για να ήταν με τους εκτελεσμένους δεν το πίστευε διότι ήταν γέρος και αδύναμος. Σκέφτηκε πως ίσως να πέθανε στο δρόμο ή να ξαναγύρισε στο χωριό του. Τον Ιούνιο του 1945 μαθεύτηκε πως σκυλιά ξέθαψαν στα Αρμένικα πολλούς σκοτωμένους. Η πιτσιρικαρία από τα Καλύβια, κι εγώ μαζί, πήγαμε εκεί κάτω. Είδαμε πολλούς σκεπασμένους με σεντόνια κάτω στα χωράφια. Είδαμε ανθρώπους που κατέβαζαν στην θάλασσα τα λείψανα και ξεπλένανε κόκκαλα. Κλαίγανε, μοιρολογούσανε και φωνάζανε. Πλησιάσαμε και είδαμε κάποιους στρατιώτες σε μια γούβα και τραβάγανε λιωμένους ανθρώπους. Θυμάμαι τα ρούχα τους που ήτανε κουρέλια και τους βάζανε σε σεντόνια. Ήτανε πολλοί χωροφύλακες και μας διώξανε. Γύρισα στο σπίτι και το είπα στον πατέρα μου. Εκείνος την άλλη μέρα πήγε εκεί να δει και μήπως βρει τον γείτονά μας, το «Γέρο». Γύρισε το απόγευμα και ήταν πολύ στεναχωρημένος. Μας είπε πως τον βρήκε και τον γνώρισε από μια χλαίνη που πάντα φόραγε και τα πανιά που έδενε στα πόδια του αντί για παπούτσια. Ήταν σχεδόν λιωμένος και λίγα από τα μουστάκια του υπήρχαν στο πρόσωπό του. Μας είπε ακόμη πως δήλωσε γνωστός του και πως αν θα του επέτρεπαν θα έπαιρνε το λείψανο να το θάψει. Δεν μάθαμε αν πράγματι το έκανε, αλλά θυμήθηκα πως όσο ζούσε ο πατέρας μου Χρήστος πήγαινε τακτικά, μετά το ’50, και άναβε κερί στο Νεκροταφείο στον ομαδικό τάφο. Δεν ξέραμε ούτε το επώνυμό του. Μάλλον εκεί είχαν βάλει τον «Γέρο». Πιθανολογώ πως δεν τον άφησαν να θάψει το «Γέρο» σε ξεχωριστό τάφο, όπως έκαναν αυτοί που αναγνώρισαν τους δολοφονημένους ανθρώπους τους. Θυμάμαι το κάρο της Δημαρχίας έφερνε πτώματα στο Νεκροταφείο που τα περίμεναν οι συγγενείς και τα έθαβαν μόνοι τους. Ο πατέρας μου, αν είχα καταλάβει καλά, είχε πει πως στον ομαδικό τάφο έβαλαν όλα τα οστά και τα λείψανα αυτών που είτε δεν τους γνώρισε κανείς ή δεν τους αναζήτησε κανείς. Όσοι έθαψαν τους μισολιωμένους συγγενείς τους σε ατομικούς τάφους το 1945, μετά από λίγα χρόνια έκαναν την ανακομιδή τους, πήραν τα οστά και τα έβαλαν σε εκείνον τον κοινό τάφο που ήταν και οι άγνωστοι. Μετά το 1950 φτιάχτηκε ένα μεγάλο μνήμα σαν Μνημείο και στην πλάκα γράψανε τα ονόματα αυτών που είχαν αναγνωριστεί και είχαν δηλωθεί στο Ληξιαρχείο. Συνέχισα να ανάβω κερί όπως έκανε ο πατέρας μου στον Τάφο χωρίς να ξέρω πιο ήταν το όνομα του ανθρώπου που εμείς λέγαμε «Γέρο» και δολοφόνησαν οι Γερμανοί ναζί με άλλους 200 και Πατριώτες».

                                                          Το Μνημείο στο παλαιό Στρατόπεδο

Με βάση την ημερολογιακή καταγραφή των ιστορικών περιστατικών του α΄ διμήνου του έτους 1944, έχει γίνει διασταύρωση των σπουδαιότερων γεγονότων και επιγραμματικά θα αναφερθούν,  αντιγράφω περιγραφικά από το βιβλίο[2] του Νίκου Ζερβή τα σημαντικότερα γεγονότα εκείνης της περιόδου της Κατοχής στην περιοχή μας, τα οποία ήταν : Η πυρπόληση του Αλμυρού από τον Γερμανικό Στρατό (13.1.1944). Οι συλλήψεις πολιτών στην Καλαμάτα από τον Ελληνικό Στρατό Λακωνίας (27.1.1944). Η εκτέλεση 7 πατριωτών στην Αλαγονία από τον Γερμανικό Στρατό (30.1.1944). Οι ομαδικές συλλήψεις πολιτών στην Καλαμάτα από τους οπλοφόρους του Νομάρχη Μεσσηνίας Περρωτή με την βοήθεια του Γερμανικού Στρατού (4.2.1944). Η ενέδρα του ΕΛΑΣ εναντίον Γερμανικής φάλαγγας στο χωριό Άγιος Φλώρος (5.2.1944). Η ενέδρα του ΕΛΑΣ σε Γερμανική φάλαγγα στην Καζάρμα Πυλίας (8.2.1944). Οι ομαδικές εκτελέσεις πατριωτών από τον Γερμανικό Στρατό στην Καλαμάτα (8.2.1944). Η ίδρυση των Ταγμάτων Ασφαλείας Καλαμάτας στις 18.2.1944. Η δεύτερη ενέδρα του ΕΛΑΣ εναντίον Γερμανικής Φάλαγγας στον Άγιο Φλώρο (19.2.1944).

ΣΧΕΤΙΚΩΣ ΜΕ ΤΙΣ ΣΥΛΛΗΨΕΙΣ ΤΗΣ 4 ή 5/2/1944

Ο αείμνηστος Νίκος Ι. Ζερβής υπήρξε αυτόπτης μάρτυς των συλλήψεων αφού πιάστηκε και αυτός. Περιγράφει[3]: «Χωρίς να συντρέχει κάποιος λόγος ιδιαίτερος-κάποια πράξη αντιστάσεως εναντίον του Στρατού Κατοχής-τις πρωινές ώρες (10.00) της 4^ης Φεβρουαρίου 1944, οι Καλαματιανοί, οι οποίοι βρίσκονταν στην περιοχή της Δημοτικής Λαχαναγοράς, των Κρεοπωλείων, της πλατείας 23^ης Μαρτίου και της οδού Νέδοντος προς βορράν, αντιλήφθησαν ότι είχαν υποστεί μια κυκλωτική κίνηση (bloco) από Γερμανικά τμήματα και μια μικρή ομάδα συνεργατών τους (Υποσημείωση 1. Οι συνεργάτες των Γερμανών ήταν νεαρά άτομα τα οποία έθελγε το πιστόλι που τους είχε δώσει ο Κατακτητής και η dolce vita στα καμπαρέ της Καλαμάτας. Και όλα αυτά όταν οι περισσότεροι Έλληνες πεινούσαν και υπέφεραν τα πάνδεινα. Τα ονόματα των νεαρών αυτών ατόμων, που μετριούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού, είναι γνωστά σε όσους ζήσαμε εκείνα τα δύσκολα χρόνια, γι’ αυτό αποφεύγω να τα μνημονεύσω. Τους αξίζει η αιώνια περιφρόνηση και καταισχύνη για όσα διέπραξαν σε βάρος πατριωτών)».

Ακολούθως ο συγγραφέας καταθέτει την προσωπική του μαρτυρία, την οποίαν αναφέρω εν συντομία. Βρέθηκε στην πλατεία Κρεοπωλείων με έναν φίλο του για να δουν την αγορά. Τότε είχε ένα είδος λαϊκής αγοράς στην περιοχή. Διάφοροι μανάβηδες από την ευρύτερη περιοχή της Καλαμάτας, από την Αλαγονία και τα Κουτσαβίτικα χωριά πωλούσαν τα λίγα προϊόντα τους. Όταν ακούστηκαν οι φωνές για την παρουσία Γερμανών που έκαναν μπλόκο και συλλήψεις, ο 17χρονος τότε Νίκος Ζερβής έτρεξε βόρεια προς την σημερινή οδό Σπάρτης για να πάει στο πατρικό σπίτι της μητέρας του. Τους κυνηγούσαν στρατιώτες. Κρύφτηκε, μαζί με 5-6 άλλους, σε ένα ισόγειο σπίτι ενός στενού δρόμου, κοντά στο σπίτι των συγγενών του. Μετά από λίγο μπήκαν μέσα ένας Γερμανός στρατιώτης και ένας Έλληνας συνεργάτης του. Τους συνέλαβαν όλους και τους οδηγούσαν προς τα κάτω στην πλατεία Κρεοπωλείων (σημερινή πλατεία Όθωνος). Στην διαδρομή, και με υπόδειξη του Γερμανού στρατιώτη, παρακάλεσε τον Έλληνα οπλοφόρο να τον αφήσει ελεύθερο δείχνοντας την μαθητική του ταυτότητα και λέγοντάς τους πως ήταν ο προστάτης της οικογενείας του διότι ο πατέρας του είχε συλληφθεί το 1943 αναίτια από τους Γερμανούς και είχε μεταφερθεί σε στρατόπεδο Συγκέντρωσης στη Γερμανία. Μετά τις δύο πρώτες αρνήσεις του Έλληνα οπλοφόρου, η τρίτη έκκληση του Νίκου Ζερβή εισακούστηκε και τον άφησαν να φύγει. Καταθέτει επίσης πως ο Έλληνας ένοπλος λεγόταν Βαγγέλης Μαγγανάς, ήταν άγνωστος τότε (έγινε γνωστός τα μετέπειτα χρόνια).

                          Η πλατεία Αγίων Αποστόλων και πίσω της το κτήριο η παλαιά στεγασμένη Αγορά.

Συγκέντρωσαν όλους τους συλληφθέντες στην περιοχή της παλιάς κλειστής Λαχαναγοράς (σημερινό Αρχαιολογικό Μουσείο) και στην πλατεία Αγίων Αποστόλων. Εκεί οι Έλληνες οπλοφόροι έκαναν ένα γρήγορα ξεκαθάρισμα απελευθερώνοντας κάποιους συλληφθέντες και τους υπόλοιπους, περί τους 200-250, τους παρέδωσαν στους Γερμανούς στρατιώτες και αυτοί τους οδήγησαν στο Στρατόπεδο του 9^ου Συντάγματος, στο τέρμα της οδού  Μαυρομιχάλη, στην ανατολική Καλαμάτα, (που τότε βρισκόταν δίπλα από το γήπεδο του Μεσσηνιακού Γυμναστικού Συλλόγου).

Με βάση όσα έχω πληροφορηθεί από διάφορες πηγές στις συλλήψεις παρευρίσκονταν έξι (6) Έλληνες οπλοφόροι συνεργάτες των Γερμανών. Οι Ευαγ. Μαγγανάς, Αναστ. Τζουμάνης, Γεωρ. Κουντούρης, Αντ. Καλαμαράς, ο Τ.Π. και Ιωαν. Φλέσσας. Δρούσαν ως  πρωτοπαλίκαρα του Νομάρχη Περρωτή. Σχετικώς με την δράση των Ελλήνων συνεργατών των Γερμανών εκείνη την περίοδο, θα γίνει αναφορά σε άλλο κεφάλαιο παρακάτω. Αρκετοί ισχυρίζονται πως ήταν εκεί και ο διορισμένος από την Ελληνική κατοχική κυβέρνηση ο Νομάρχης Δημήτριος Περρωτής, οποίος μετά από απουσία τριών μηνών στην Αθήνα, όπου εκεί διορίστηκε Νομάρχης Μεσσηνίας τον Οκτώβριο 1943, επέστρεψε στην Καλαμάτα στις 30 Ιανουαρίου 1944 και ανέλαβε τα καθήκοντά του.

ΣΧΕΤΙΚΩΣ ΜΕ ΤΟΝ ΑΡΙΘΜΟ ΤΩΝ ΣΥΛΛΗΦΘΕΝΤΩΝ
Μετά το πρώτο ξεδιάλεγμα στην Αγορά και στους Αγίους Αποστόλους, οι συλληφθέντες μεταφέρθηκαν στο 9^ο Σύνταγμα. Ο αριθμός τους από διάφορες πηγές διαφέρει. Στο προαναφερθέν βιβλίο του Νίκου Ζερβή καταγράφονται πολλές αναφορές, από διάφορες πηγές, για τον αριθμό τους. Ο Νίκος Ζερβής τους υπολόγισε μέχρι 250[4]. «Πάνω[5] από 500 πατριώτες οδηγούνται σαν κοπάδι στο Σύνταγμα….». Άλλη αναφορά γράφει[6] «..συνέλαβαν περί τους 5.000 αμάχους πολίτες, κατόπιν επιλογής κράτησαν περί τους 500 και την επομένη σε δεύτερο μπλόκο πιάσαν άλλους 2.000 περίπου». Αλλού συνάντησα[7] τον αριθμό 1.500. Κάπου αλλού γράφεται[8] «…Σε 1.800 άτομα υπολογίζονται οι συλλήψεις στο μπλόκο της παλαιάς αγοράς…».

Η Ημερήσια Αναφορά[9] 6.2.1944 του Γερμανικού στρατού κάνει λόγο για «έφοδο σε κομμουνιστικά στέκια στην Καλαμάτα, με τμήματα του ΙΙΙ/999 Τάγματος Πεζικού Φρουρίων. Συνελήφθησαν πολυάριθμοι Έλληνες».

ΤΙ ΕΓΙΝΕ ΣΤΟ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΜΕ ΤΟΥΣ ΣΥΛΛΗΦΘΕΝΤΕΣ
Οι συλληφθέντες έφθασαν στο Στρατόπεδο γύρω στις 11.30 η ώρα το μεσημέρι της 5/2/1944. Διαθέτω την μαρτυρία του πεθερού μου Λεωνίδα Π. Σουρή (1931-2023), του οποίου η μητέρα Χρυσοθέμις, το γένος Καλογεράκη από το χωριό Κατσαρού, συζ. Παναγιώτη Σουρή, είχε συλληφθεί και μεταφερθεί στο Στρατόπεδο. Ο πεθερός μου διηγήθηκε τα όσα του είχε πει η μητέρα του : «Είχαμε το κτήμα στο Νησάκι όπου ζω και σήμερα και η μητέρα μου Χρυσοθέμις πήγαινε κάθε Σάββατο στην λαϊκή Αγορά και πούλαγε πορτοκάλια και μανταρίνια από το κτήμα. Το 1944 ήταν περίπου 45 χρονών. Εγώ ήμουν μικρός, 13 χρονών, αλλά θυμάμαι πως εκείνη την ημέρα έφυγε το πρωί με ένα κοφίνι και πήγε στην Αγορά. Συνήθως γυρνούσε νωρίς αλλά εκείνη την ημέρα δεν φάνηκε. Ο πατέρας μου δεν ανησύχησε αμέσως, αλλά όταν μαθεύτηκε πως οι Γερμανοί έκαναν συλλήψεις στην Αγορά, σιγουρεύτηκε πως ήταν ανάμεσα στους συλληφθέντες. Η μέρα περνούσε και δεν ξέραμε τι να κάνουμε. Κατά το απόγευμα εμφανίστηκε στο σπίτι η μητέρα μου και μας είπε την περιπέτειά της : {ήμουν στην Αγορά και με πιάσανε. Μας πήγανε στο Στρατόπεδο. Θα ήμασταν καμιά 200ριά άτομα. Όταν μπήκαμε στο Στρατόπεδο και έκλεισε η πύλη του οι περισσότεροι διασκορπίστηκαν στο χώρο. Εγώ και αρκετοί άλλοι μείναμε κοντά στην πύλη. Περίμενα μήπως φανεί ο άντρας μου να με βγάλει και ήθελα να ήμουνα εκεί για να τον δω. Το ίδιο νομίζω πως περίμεναν και οι άλλοι. Πέρναγε η μέρα και χωρίς να φάμε ούτε να πιούμε νερό καθόμασταν στο ίδιο μέρος. Μπαινόβγαιναν καμιόνια με στρατιώτες και δεν ξέραμε τι γινόταν. Έμενα στην πύλη όπως και άλλοι πολλοί. Κανείς δεν μας έδιωξε και ούτε μας απείλησε. Είχαμε πάρει θάρρος και πιστεύαμε πως ήταν κάτι προσωρινό. Κατά τις 3 άνοιξε η πύλη και μπήκε μέσα ο Νομάρχης ο Περρωτής. Άρχισε να φωνάζει με άγριο τρόπο σε κάποιους στρατιώτες που ξέρανε ελληνικά. –Τι κρατάτε τους ανθρώπους εδώ μωρέ, έλεγε. Ο ίδιος άνοιξε την πύλη και τότε όσοι είμασταν εκεί κοντά πεταχτήκαμε έξω και αρχίσαμε να τρέχουμε. Θάμασταν καμιά 50αριά άτομα. Ούτε κοίταξα πίσω, φοβόμουνα να μην με πυροβολήσουν}». Αυτά μου διηγήθηκε ο πεθερός μου Λεωνίδας Σουρής του οποίου η μητέρα τα έζησε. Σχετικώς με τον Περρωτή η μητέρα του πεθερού μου τον αναγνώρισε (ενώ όλοι οι άλλοι που έκαναν τις συλλήψεις τής ήταν άγνωστοι) διότι έμενε στο Νησάκι όπως και ο Περρωτής και ήταν γείτονες. Η οικογένεια του Παναγιώτη Σουρή ήταν φιλήσυχοι φτωχοί αγρότες, είχαν ένα παιδί μικρό-τον πεθερό μου- και δεν είχαν δώσει αφορμή για να συλλάβουν την μητέρα Χρυσοθέμη. Όλα αυτά που έγραψα εν συντομία εδώ, και άλλα σχετικά, τα έχει διηγηθεί το Μάρτιο του 2021 ο πεθερός μου Λεωνίδας Σουρής στον δημοσιογράφο της ΕΡΑ Καλαμάτας Ηλία Μαραβά, για σχετική έρευνά του.

Η πύλη του Στρατοπέδου Καλαμάτας επί της οδού Λακωνικής, όπως ήταν την δεκαετία του ΄50. Αρχείο Φώτη Γεωρ. Μιχαλόπουλου.

Η πύλη του Στρατοπέδου Καλαμάτας επί της οδού Λακωνικής, όπως ήταν τον Σεπτέμβριο του 1944. Φωτογραφία που περιέχεται στο βιβλίο του Νίκου Ζερβή «Καλαμάτα, Κατοχή-Αντίσταση-Απελευθέρωση, τόμος ΣΤ΄ 6.9-30.11.1944), σελ.168. Οι πληροφορίες που την συνοδεύουν γράφουν : «Η πύλη του 9^ου Συντάγματος Πεζικού, από την οδό Λακωνικής, η οποία στο επάνω μέρος της επιγραφής φέρει τα αρχικά ΕΛΑΣ. Η κύρια είσοδος του Συντάγματος, πριν από τον πόλεμο, ήταν στην οδό Μαυρομιχάλη, νοτίως της εισόδου του γηπέδου του Μεσσηνιακού Γ.Σ. Η εικονιζόμενη πύλη είχε κατασκευασθεί από τον Ιταλικό Στρατό Κατοχής, μετά τις 18 Ιουνίου 1941. Στην είσοδο εικονίζονται αντάρτες του ΕΛΑΣ. Φωτογραφία Χρήστος Αθ. Αλειφέρης».

Ο Νίκος Ζερβής γράφει[10] πως «την επόμενη πήγαν στο Σύνταγμα οι οπλοφόροι Έλληνες μαζί με το Νομάρχη, για να αποφασίσουν πόσοι και ποίοι τελικώς θα παρέμεναν στα χέρια των Γερμανών. Επειδή ο αριθμός των συλληφθέντων ήταν μεγάλος, θα πρέπει να έμειναν στους Γερμανούς 150 περίπου Έλληνες πατριώτες ή λίγο περισσότεροι…..». Και σε υποσημείωση στην ίδια σελίδα σημειώνει πως το συμπέρασμα αυτό το συνάγει «…από τους εκτελεσθέντες έπειτα από τρεις ημέρες».

              Η πύλη του Στρατοπέδου στην οδό Μαυρομιχάλη την δεκαετία του ΄70. Αρχείο Φώτη Γεωργ. Μιχαλόπουλου.

Ο πατέρας μου Νικόλαος είχε αμείωτο ενδιαφέρον για τις εκτελέσεις αυτές, ευαισθητοποιημένος από την περίπτωση του «Γέρου» γείτονά του στα Καλύβια. Μου είχε πει σε μια από τις πολλές συζητήσεις μας πως σχετικώς με τους εκτελεσθέντες τελικώς είχε μάθει, τα μεταγενέστερα χρόνια τα εξής, τα οποία καταθέτω με επιφύλαξη, όχι για την αξιοπιστία του πατέρα μου, αλλά διότι δεν είχα φροντίσει τότε να μάθω τις πηγές του και από ποίους τα είχε πληροφορηθεί. «Αυτούς που κράτησαν τελικά για εκτέλεση ήταν όλοι άνδρες και τους είπαν πως θα τους στείλουν στη Γερμανία εργάτες. Τους έβαλαν όλους μαζί σε ένα κτήριο του Στρατοπέδου και επειδή ήταν πολλοί και δεν χωρούσαν έμειναν τρεις μέρες –μέχρι την εκτέλεσή τους- όρθιοι, νηστικοί, και άυπνοι. Τις βασικές τους ανάγκες τις έκαναν εκ περιτροπής σε μια γωνιά της αίθουσας. Δεν είχαν καμία επαφή με κανέναν. Την παραμονή της εκτέλεσής τους, αργά το βράδυ, τους πήραν τα ρούχα που κράταγαν στα χέρια τους (σακάκια, παλτά κλπ). Τότε αυτοί υποψιάστηκαν πως θα τους εκτελούσαν και άρχισαν άλλοι να φωνάζουν και άλλοι να κλαίνε. Κάποιοι πιο δυναμικοί χτυπούσαν τις πόρτες και φώναζαν δυνατά από τα παράθυρα μήπως τους ακούσουν εκτός Στρατοπέδου».

Η ΑΠΟΦΑΣΗ ΓΙΑ ΕΚΤΕΛΕΣΕΙΣ.
ΑΦΟΡΜΕΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΓΕΡΜΑΝΟΥΣ.

Ο Νίκος Ζερβής έχει παρουσιάσει σε ειδική έκδοση με τίτλο «Η Γερμανική Κατοχή στη Μεσσηνία» στην οποίαν καταγράφονται οι Ημερήσιες Απόρρητες Αναφορές του Γερμανικού Στρατού Κατοχής. Στις αναφορές αυτές βρίσκονται και οι αφορμές που πήραν οι Γερμανοί και προχώρησαν στις εκτελέσεις Πατριωτών την 8/2/1944.

1.      Η βασική αιτία, σύμφωνα με τις γερμανικές αναφορές, ήταν η επίθεση που δέχθηκε μια Γερμανική φάλαγγα αυτοκινήτων με 4 φορτηγά, που ερχόταν προς Καλαμάτα, στην περιοχή του χωριού Άγιος Φλώρος στις 5 Φεβρουαρίου 1944 στις 15.45, από ένα λόχο ανταρτών του ΕΛΑΣ. Στην επίθεση αυτή οι Γερμανικές απώλειες, σύμφωνα με την είδηση[11] από την εφημερίδα «Λευτεριά» του ΕΑΜ Άνω Μεσσηνίας ήταν σημαντικές (1 αξιωματικός και 15 στρατιώτες νεκροί καθώς και 24 αιχμάλωτοι). Στις επίσημες αναφορές του ο Γερμανικός στρατός αναφέρει[12] απώλειες 7 νεκρών, 1 βαρειά τραυματία και άγνωστο αριθμό αιχμαλώτων. Στο τέλος της γερμανικής αναφοράς γράφεται κάτι πολύ σημαντικό στο οποίο οι μελετητές της ιστορίας εκείνης της περιόδου δεν έχουν δώσει την πρέπουσα σημασία. Γράφεται λοιπόν πως επιβάτης σε ένα από τα 4 Γερμανικά φορτηγά που πήγαιναν στην Καλαμάτα, ήταν και ο Διοικητής της Ναυτικής Βάσεως Πελοποννήσου με έδρα την Καλαμάτα Χόρστ Γκέρλαχ, ο οποίος διεσώθη και επέστρεψε στην Καλαμάτα. Στις 8 Φεβρουαρίου η Ημερήσια Αναφορά του LXVIII Σώματος Στρατού, Γραφείο Πληροφοριών γράφει[13] πως εκτός από την εκτέλεση 10 Ελλήνων χωρικών της περιοχής Σκάλας-Αγ. Φλώρου ως αντίποινα, λήφθηκε η διαταγή «ως μέτρον εξιλασμού για τον αιφνιδιασμό κοντά στη Σκάλα, θα καταστραφούν τρία χωριά και θα τυφεκισθούν 100 όμηροι».

2.      Η δεύτερη αφορμή, σύμφωνα με τις Γερμανικές Αναφορές,[14] ήταν η ενέδρα του ΕΛΑΣ στις 8 Φεβρουαρίου 1944 εναντίον γερμανικής φάλαγγας αυτοκινήτων στην περιοχή της Καζάρμας Πυλίας. Εκεί οι Γερμανοί είχαν απώλειες 11 νεκρούς και 17 αιχμαλώτους. Ο Νίκος Ζερβής ανέσυρε από  διαφορετικές πηγές Γερμανικών αρχείων δύο έγγραφα, τα οποία αφενός πιστοποιούν το γεγονός της ενέδρας, αφετέρου, και από υψηλό στρατιωτικό επίπεδο, αποφασίζονται σκληρά αντίποινα κατά του πληθυσμού. Το δεύτερο έγγραφο προέρχεται από τον Στρατιωτικό Διοικητή Ελλάδος και απευθύνεται προς τον Στρατιωτικό Διοικητή Ν.Α. Ευρώπης, έχει ημερομηνία 9 Φεβρουαρίου 1944 και γράφει[15] : «…στις 8.2.44. Επίθεση συμμοριτών εναντίον 2 φορτηγών αυτοκινήτων του ναυτικού παρά την Πύλο κατά το ταξίδι Καλαμάτα-Πύλου. 1 νεκρός, 3 βαρειά τραυματίες, 1 ελαφρά τραυματισμένος. Έγινε απαγωγή 6 ανδρών και 2 Ιταλών εθελοντών. Ο Ναυτικός Διοικητής Πελοποννήσου (ο οποίος είχε γλυτώσει από παρόμοια ενέδρα πριν 3 μέρες) διέταξε για εξιλέωση την πυρπόληση 3 γειτονικών χωριών και την εκτέλεση 149 κατοίκων με τυφεκισμό».

Από το βιβλίο του Νίκου Ζερβή «Καλαμάτα, Κατοχή-Αντίσταση-Απελευθέρωση, τόμος Α΄ 1941» σελ.64

          ΟΙ ΕΚΤΕΛΕΣΕΙΣ-ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΚΤΕΛΕΣΤΩΝ

Όπως διαπιστώνει  ο αναγνώστης, την απόφαση για την εκτέλεση 149 ατόμων πήρε ο Ναυτικός Διοικητής Πελοποννήσου πλοίαρχος  Horst Gerlach (Χόρστ Γκέρλαχ), ο οποίος διέταξε την εκτέλεση των συλληφθέντων που βρίσκονταν φυλακισμένοι στο Στρατόπεδο του 9^ου Συντάγματος στην Καλαμάτα. Οι εκτελέσεις έγιναν το βράδυ της 8 προς 9 Φεβρουαρίου 1944. Φαίνεται, όπως θα διαβάσει παρακάτω ο αναγνώστης, πως όλοι οι οποίοι εκτελέστηκαν δεν ήταν αποκλειστικά αυτοί που συνελήφθησαν στο μπλόκο της 5/2/1944. Υπήρχαν κρατούμενοι και μεμονωμένοι συλληφθέντες που είχαν πιαστεί πριν από τις ομαδικές συλλήψεις της 5/2/1944.

                                               Γερμανοί στρατιώτες στην Καλαμάτα. Φωτογραφία από ebay.

Λεπτομέρειες για τις δολοφονίες καταθέτει ο Νίκος Ζερβής. Γράφει[16] : «Ας σημειωθεί ότι μετά τον πόλεμο διεξήχθησαν ανακρίσεις, έπειτα από καταγγελίες του Εθνικού Γραφείου Εγκληματιών Πολέμου το 1947 και το 1952. Οι καταγγελίες αναφέρονταν και στις ομαδικές εκτελέσεις της Καλαμάτας με υπευθύνους τον Διοικητή της Ναυτικής Αμύνης Πελοποννήσου Χόρστ Γκέρλαχ και του υπασπιστή του δόκτορα Κούρτ Κρύγγερ, έφεδρο αξιωματικό. Μεταξύ των μαρτύρων κατηγορίας ήταν και ο συμπολίτης μας ιατρός Νίκος Τριανταφυλλάκης, ο οποίος είχε υποχρεωθεί από την Γερμανική Μυστική Στρατιωτική Αστυνομία να εκτελεί χρέη διερμηνέως[17]. Στην κατάθεσή του ο Τριανταφυλλάκης αναφέρει ότι «…οι εκτελέσεις διαττάσονταν από την Κόρινθο (Σημείωση γράφοντος : εκεί έδρευε η διαβόητη 117 Μεραρχία Κυνηγών (117 Jg. Div) η οποία έκανε τις δολοφονικές εκτελέσεις αμάχου πληθυσμού στα Καλάβρυτα το 1943), αλλά διατελούσε διερμηνέας άλλης Γερμανικής Μονάδος και όχι αυτής των κατηγορουμένων (Καλαμάτα : Γκέρλαχ, Κρύγγερ). Ένας Γερμανός λοχαγός ονόματι Σμίτ ενήργησεν ομαδικήν σύλληψιν 300 Καλαματιανών και προέβη (ως εγνώσθη εξ ακριτομυθιών των υπευθύνων της Γερμανικής Μυστικής Αστυνομίας) ιδιαιτέρως εις την ομαδικήν εκτέλεσιν τούτων. Πυροβολούσε με πιστόλι «παραμπέλουμ» εις τον κρόταφον 300 Καλαματιανούς και οι Γερμανοί στρατιώτες έρριπτον τα πτώματά των εις φορτηγά αυτοκίνητα δια να τα μεταφέρουν και να τα θάψουν εις ομαδικούς τάφους εις την άμμον της Παραλίας, παρά τα Δημοτικά Σφαγεία Καλαμάτας».

                                           Εκτέλεση αντιναζί με πιστόλι luger parabellum. Φωτογραφία αρχείου.

Εξ άλλου το Εθνικόν Ελληνικόν Γραφείον Εγκληματιών Πολέμου είχε τεκμηριώσει από το 1946 την κατηγορία  εναντίον των υπευθύνων Γερμανών στρατιωτικών, οι οποίο ευθύνονταν για τις συλλήψεις και εκτελέσεις Ελλήνων πολιτών κατά το διάστημα της Κατοχής. «Έτσι τον Φεβρουάριο του 1944, ο Διοικητής των Γερμανικών στρατευμάτων στην Καλαμάτα, ο Διοικητής Schmidt διατάσσει την σύλληψη και εκτέλεση εντός των στρατώνων, τριακοσίων (300) κατοίκων, ούτε περισσότερο ούτε λιγότερο αθώους. Ο ίδιος ο Διοικητής με την βοήθεια του υπολοχαγού Peicoln, συμμετείχε προσωπικώς σε αυτή τη φρικτή σφαγή. Το Ελληνικόν Γραφείον Εγκληματιών Πολέμου έχει τον πλήρη και ονομαστικό κατάλογο των δυστυχών θυμάτων»[18].

«Οι εκτελέσεις έγιναν αμέσως γνωστές στην Καλαμάτα και ο κόσμος τα είχε χαμένα με τα πρωτοφανή για την Καλαμάτα ομαδικά αντίποινα. Θυμάμαι ότι αρκετοί συγγενείς των εκτελεσμένων ειδοποιήθηκαν και πήγαν στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου της πόλης μας, όπου ο τότε εφημέριος Παναγιώτης Τσίχλης έδινε τον ρουχισμό τους που του είχε παραδώσει ο Γερμανικός στρατός», γράφει[19] ως προσωπική μαρτυρία ο Νίκος Ζερβής.

Διαπιστώνεται πως πριν τις εκτελέσεις, αμέσως μετά την σύλληψή τους, οι Γερμανοί διέταξαν τους κρατούμενους Πατριώτες να βγάλουν τα ρούχα τους (τα βαριά πιθανόν), κάτι που συνάγεται και από την μαρτυρία του πατέρα μου Νικολάου και από τα γραφόμενα του Νίκου Ζερβή. Εξάλλου βρέθηκε χειρόγραφο σημείωμα του εκτελεσμένου Στράτη Καράμαλη (πιθανότατα μέσα στα ρούχα του που παρέλαβαν οι συγγενείς του από τον παπα-Τσίχλη) και το παραχώρησε για δημοσίευση[20] στο Νίκο Ζερβή ο Σωτήρης Ο. Εμμανουηλίδης[21].

[22]        

Χειρόγραφο σημείωμα του εκτελεσθέντος Ευστρατίου Καράμαλη

                                        ΤΟΠΟΣ ΤΑΦΗΣ
Κάποιες μαρτυρίες ισχυρίζονται πως αρκετοί καλαματιανοί γνώριζαν το σημείο που οι Γερμανοί είχαν θάψει τους δολοφονημένους. Aν πράγματι ήξεραν κάποιοι τον τόπο ταφής, θα έπρεπε μετά την αποχώρηση των Γερμανών να τους έχουν ξεθάψει. Αν ληφθεί ως διάστημα η ημερομηνία του εγκλήματος 8/2/1944, η ημερομηνία που απελευθερώθηκε η Καλαμάτα από τους Γερμανούς 5/9/1944 και η ημερομηνία που κατελήφθη η Καλαμάτα από τον ΕΛΑΣ στις 10/9/1944, μέχρι την τυχαία εύρεση των λειψάνων από πεινασμένα σκυλιά 27/5/1945, έχει μεσολαβήσει ένα διάστημα 9 μηνών χωρίς Γερμανούς. Δεν θα έπρεπε οι συγγενείς των θυμάτων τουλάχιστον να ενδιαφερθούν να ανασύρουν τις σορούς, αν γνώριζαν που ήταν θαμμένοι;

Πολλά χρόνια άκουγα για το σημείο «Σφαγεία Καλαμάτας» και πίστευα πως εκεί στην ακροθαλασσιά είχαν θαφτεί οι δολοφονημένοι. Δεν είχα σκεφτεί κάτι άλλο, αλλά και ο πατέρας μου περιγραφικά θυμόταν «στ’ Αρμένικα». Μέχρι που «Στις 24/2/2021 πηγαίνοντας βόλτα με τον 91χρονο τότε πεθερό μου Λεωνίδα Π. Σουρή στην δυτική παραλία Καλαμάτας και, περνώντας μπροστά από ένα Σημείο που τώρα είναι οικήματα, μου είπε "εδώ ήταν ο λάκκος με τους 300 εκτελεσμένους από τους Γερμανούς". Ξαφνιάστηκα και του ζήτησα περισσότερες πληροφορίες. Με βεβαίωσε πως στο σημείο που μου έδειξε βρέθηκαν οι σοροί των αδικοσκοτωμένων πατριωτών και μάλιστα πως φτιάχτηκε και μια μαντρούλα και έκαιγε συνεχώς ένα λυχναράκι. 

Το σημείο του ομαδικού τάφου που μου υποδείχθηκε  στις 24/2/2021 από τον Λεωνίδα Σουρή, 91 ετών με διαμονή στη συνοικία Νησάκι.

Ερεύνησα περισσότερο το θέμα και με την αρωγή του καρδιακού φίλου Μάκη Κουλούρη συναντήθηκα στις 4/3/2021 με τον Νίκο Κουκουβίνο, 84 ετών και μόνιμο κάτοικο του συνοικισμού Κορδία ο οποίος μου επιβεβαίωσε πως τους 300 περίπου εκτελεσμένους (όπως πιστεύει, μεταξύ τους δε και ο αδερφός της πεθεράς του), τους έθαψαν οι Γερμανοί στο σήμερα κτήμα Μιχαλόπουλου (περίπου 30 μέτρα πριν από το σημείο που μου είχε υποδείξει ο Λεωνίδας Σουρής), στην δεξιά μεριά του δρόμου πηγαίνοντας προς την Διασπορά της 120 ΠΕΑ και όχι στα Σφαγεία  που πρόχειρα έσφαζαν ζώα.

Την ίδια ημέρα 4/3/2021 συναντήθηκα με τον Βασίλειο Αργύρη, 84 ετών και μόνιμο κάτοικο της περιοχής Κορδία, ο οποίος μου επιβεβαίωσε την μαρτυρία του Νίκου Κουκουβίνου πως οι εκτελεσμένοι θάφτηκαν στο σήμερα κτήμα Μιχαλόπουλου. Μάλιστα μου είπε πως όταν βρέθηκαν ένα χρόνο μετά τα πτώματα, δεν είχαν αποσυντεθεί τελείως και οι συγγενείς τα κατέβαζαν στην θάλασσα, τα έπλεναν και τα έπαιρναν να τα κηδεύσουν. Στο σημείο εκείνο που ήταν ο λάκκος υπήρχε μια τετράγωνη κατασκευή, τύπου μάντρας. Για τον αριθμό των εκτελεσθέντων μου είπε πως ήταν περί τους 300.

Ο προαναφερθείς καρδιακός μου φίλος Μάκης Κουλούρης συνέχισε με τις γνωριμίες του να αναζητά και άλλες μαρτυρίες. Μου τηλεφώνησε στις 4/5/2021 και μου είπε πως ο φίλος του Γ.Γ. που μένει στην περιοχή της Αναλήψεως και σήμερα είναι 94 ετών, του είπε πως τους δολοφονημένους Πατριώτες τους πέταξαν-έθαψαν οι Γερμανοί στο κτήμα Μιχαλόπουλου, και κάποιους λίγους, επειδή ο λάκκος γέμισε, τους έθαψαν στην περιοχή Σφαγεία κάτω από το σημερινό ποδοσφαιρικό γήπεδο.  Η ανακάλυψη των σορών έγινε τυχαία. Την μάντρα, στο κτήμα Μιχαλόπουλου, ισχυρίζεται πως την έχτισαν οι συγγενείς των δολοφονημένων μετά την εύρεση τους. Εκτιμά και αυτός πως ο αριθμός των σκοτωμένων πατριωτών ήταν περί τους 300 και θυμάται πως τους έπλεναν στην θάλασσα και τους έπαιρναν οι συγγενείς. Θυμάται επίσης πως είχαν μείνει πολλά σώματα χωρίς να τα πάρει κανείς. Δεν γνωρίζει τι απόγιναν αυτοί οι σοροί. 

Ο Ηλίας Μπιτσάνης μου παραχώρησε τα τρία παρακάτω σχετικά δημοσιεύματα και τον ευχαριστώ θερμά για την διαχρονική στήριξή του σε ποικίλες αναζητήσεις μου. Η εφημερίδα «Θάρρος», αμέσως μετά την εύρεση των σορών στην περιοχή του συνοικισμού Κορδία, έκανε[23] το παρακάτω σχόλιο : «Εις τον χώρον των Σφαγείων ηνοίχθησαν απροόπτως οι τάφοι των εκτελεσθέντων ομαδικώς Καλαμίων από τους Γερμανούς. Η εκταφή εγένετο χωρίς την απαιτουμένην ιατροδικαστικήν συνδρομήν και το φαινόμενον, το οποίον ήλθεν εις την επιφάνειαν, του παραθαλασσίου νεκροταφείου είναι οικτρόν. Πολλά πτώματα, παραμορφωμένα  από την προκεχωρημένην σήψιν, παραμένουν ακάλυπτα, άλλα δε λεηλατούνται από διαφόρους επιτηδείους. Εκτός όμως αυτού η εκταφή τόσων πτωμάτων είναι άκρως επικίνδυνος δια την υγείαν τόσον των συγγενών των εκτελεσθέντων, όσον και των παρακειμένων κατοίκων του συνοικισμού. Επ’ ευκαιρία έχομεν να παρατηρήσωμεν ότι παρόμοιον θέαμα εσημειώθη και παρά τον Νέδοντα, όπου πολλά πτώματα, προχείρως ταφέντα[24] ανέρχονται εις την επιφάνειαν και διαμελίζονται. Εις το χείλος του ποταμού είχεν εγκαταλειφθή από μικρούς αγυιόπαιδας ακάλυπτος νεκροκεφαλή. Πείθουν όλα αυτά ότι επιβάλλεται αμέσως να ληφθή πρόνοια ώστε να ρυθμισθή γενικώς το ζήτημα, αφού έχομεν το ατύχημα να ανοίξωμεν τόσους τάφους».

Στο αμέσως επόμενο φύλο η ίδια εφημερίδα έγραψε[25] : «ΘΑ ΑΝΕΓΕΡΘΗ ΜΝΗΜΕΙΟΝ ΕΙΣ ΤΟΝ ΤΑΦΟΝ ΤΩΝ ΣΦΑΓΕΙΩΝ. Εδόθη χθες εντολή εις τον μηχανικόν του Δήμου να επιληφθή πάραυτα της διασκευής του ευρυνθέντος ομαδικού τάφου παρά τα Σφαγεία, όπου έχουν ταφή τριακόσια θύματα της Γερμανικής θηριωδίας Μεσσήνιοι και Καλαματιανοί. Το μέτρον ελήφθη καθ’ όσον διεπιστώθη ότι η μεταφορά των πτωμάτων είναι επικίνδυνος δια την υγείαν των μεταφορέων λόγω της προκεχωρημένης σήψεως αυτών. Εις τον λόγω τάφον, ο οποίος θα είναι προσωρινός, θα οικοδομηθή, δαπάναις του Δήμου, λιθοδομή και επ’ αυτής θα τοποθετηθή σχετική πλάξ. Μετά δύο ή τρία έτη, οπότε θα είναι δυνατή η μετακομιδή των οστών, θα γίνη μεταφορά αυτών εις το Νεκροταφείον της πόλεως. Κατά τας πληροφορίας μας ανάλογα μέτρα θα ληφθούν και δια τους άλλους ομαδικούς τάφους, οι οποίοι ευρίσκονται εις τον Νέδοντα, παρά την καμπήν της οδού Καλαμών-Αλαγονίας, καθώς και βορειότερον αυτής».

Ακόμα μια αναφορά απαντάται και στις στήλες του «Ριζοσπάστη». Η εφημερίδα αυτή με τίτλο «οι βασιλικές συμμορίες συνεχίζουν τις εκτελέσεις» έχει ανταποκρίσεις από διάφορες πόλεις της Ελλάδος. Από την Καλαμάτα η είδηση έγραφε[26] : «Στην πόλη μας ανακαλύφθηκαν ομαδικοί τάφοι με 300 πτώματα Καλαματιανών, που είχαν εκτελεσθεί στις 9/2/44 από τους Γερμανούς σε συνεργασία με τους εθνοπροδότες Περωτή, Τζουμάνη, Καλαμαρά και Κουντούρη. Οι τάφοι βρέθηκαν κοντά στα Σφαγεία της Καλαμάτας. Χαροκαμένες μανάδες και αδελφές αναγνώρισαν τους δικούς τους. Το θέαμα ήταν φρικιαστικό. Ο λαός της Καλαμάτας με κατάρες και αναθέματα για τους προδότες εκδήλωνε την αγανάκτησή του. Οι εδώ αρχές τρομαγμένες από την αγανάκτηση του κόσμου απαγόρευσαν την συνέχιση της εκταφής».

Σχετική είναι και η παρακάτω επιστολή[27] του Δήμαρχου Καλαμάτας Νικολάου Στρούμπου[28], την οποίαν δημοσίευσε η εφημερίδα «Θάρρος» : «Ο ΤΑΦΟΣ ΤΩΝ ΣΦΑΓΕΙΩΝ. Κε Διευθυντά, ανέγνωσα εις το χθεσινόν φύλλον της εφημερίδος σας επιστολήν εις την οποίαν εκφράζονται παράπονα διότι ο Δήμος με την αποφασίν του να εγείρη μνημείον εις τον ομαδικόν τάφον των Σφαγείων, αποκλείει το δικαίωμα, όταν καταστή δυνατή η εκταφή να μεταφερθούν τα οστά των θυμάτων εις χωριστούς τάφους. Η χειρονομία του Δήμου έχει παρεξηγηθή. Ενομίσαμε χρέος μας να τιμήσωμεν τους νεκρούς της Γερμανικής θηριωδίας εις τον τόπον της ταφής των, επειδή προς το παρόν είναι αδύνατο, λόγω προχωρημένης σήψεως, η μεταφορά των εις το Δημοτικόν Νεκροταφείον. Όταν όμως τούτο καταστή ευχερές, το μνημείον θα κατεδαφισθή και οι συγγενείς των θυμάτων θ’ αποκομίσουν ελευθέρως τα οστά των νεκρών των. Μετά τιμής ο Δήμαρχος Καλαμάτας Ν. ΣΤΡΟΥΜΠΟΣ».

 ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΚΤΕΛΕΣΘΕΝΤΩΝ ΚΑΙ ΤΑΦΕΝΤΩΝ
Μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις διαθέσιμες πηγές, διότι ούτε ο ιστορικός μελετητής Νίκος Ζερβής παρουσίασε κάποια επίσημη Κρατική βεβαίωση για τον αριθμό των ανασυρθέντων λειψάνων, αλλά ούτε και ο γράφων κατόρθωσε να βρει κάποια επίσημη καταγραφή, μετά από 3 χρόνια ερευνών. Θα καταθέσω λοιπόν όσες αναφορές έχω συναντήσει. Οι Γερμανοί είχαν επίσημα αποφασίσει να εκτελέσουν 149, όπως γράφτηκε παραπάνω. Ο αριθμός που επίσημα αποδέχεται ο Δήμος Καλαμάτας στο ετήσιο μνημόσυνο, ο οποίος συμφωνεί εν μέρει και με την μαρμάρινη  πλάκα επί του Τάφου-Μνημείου ήταν 148. Η πλάκα έγραφε 148 ονόματα αλλά κατόπιν παρεμβάσεων, τα τελευταία χρόνια, συγγενών των αδικοσκοτωμένων ο αριθμός ανέβηκε στους 153. Ο Νίκος Ζερβής μου είχε πει σε συζητήσεις μας πως πίστευε ότι ήταν περί τους 200. Ο Έλληνας διερμηνέας των Γερμανών Νίκος Τριανταφυλλάκης είπε, στην δίκη των εγκληματιών το 1947, πως οι εκτελεσμένοι ήταν 300. Η εφημερίδα «Ελεύθερη Μεσσηνία» γράφει  στο φύλο της 30/5/1945 πως ήταν «πάνω από 200», στο φύλο της 21/9/1945 πως ήταν «πάνω από 300» και στο φύλο της 2/2/1946 πως ήταν «πάνω από 160» Πατριώτες. Η εφημερίδα «Θάρρος» Καλαμάτας γράφει στο φύλο της 12/2/1949 πως «ήταν οι 214 των Σφαγείων». Ο Αγησίλαος Καλαμαράς γράφει στην ανέκδοτη μελέτη του «Αλαγονία και Αλαγόνιοι-3^ος τόμος» πως «Την ίδια μέρα (8-2-44) οι Γερμανοί ως αντίποινα εκτελούν 150 από τους ανθρώπους που είχαν συλλάβει πέντε μέρες νωρίτερα». Στο ίδιο  υπό έκδοση βιβλίο αναφέρεται πως «Αναφερόμενος στην εκτέλεση της 8^ης /2/44  ο Μήνης τηλεγραφεί στο Κάιρο: εξετελέσθησαν στην Καλαμάτα 317 Έλληνες..».  Ο συνταγματάρχης Παπαδόγγονας[29], τον Μάρτιο του 1944, έστειλε μία «Έκθεσιν» προς την Ελληνική Κυβέρνηση στο Κάιρο, στην οποία εξιστορούσε  την κατάσταση στην Πελοπόννησο. Ανάμεσα στα άλλα έγραφε και τα εξής: «Διακόσιοι είκοσιν επτά (227) ετυφεκίσθησαν εις Καλάμας τον Φεβρουάριον….». Ο ερευνητής Απόστολος Παρτσακλός αναφέρει[30] πως στο βούλευμα 144/1945 ο κατηγορούμενος για δοσιλογισμό Τ.Π. απαλλάχτηκε από την κατηγορία πως συμμετείχε στην κατάδοση στον εχθρό Ελλήνων υπηκόων «ιδία εν σχέση με το γεγονός της συλλήψεως εν Καλάμαις εκατόν πεντήκοντα (150) περίπου Ελλήνων πολιτών και παραδόσεως αυτούς εις τους Γερμανούς…».

Μία ακόμη εκδοχή για τον αριθμό των εκτελεσμένων και ταφέντων είναι αυτή του δημοσιογράφου της εφημερίδος «Θάρρος» Καλαμάτας, του  Γεωργίου Περσόπουλου, ο οποίος σε σημείωμά του την 12/2/1949 έγραφε[31] : «….πέντε χρόνια κλείσανε προχθές από την ημέρα της πιο άνανδρης και κανιβαλικής ομαδικής σφαγής. Διακόσιοι δέκα τέσσερεις (214)  Καλαματιανοί και Μεσσήνιοι….».

Η εφημερίδα «Θάρρος» στις 22/5/1953 με αφορμή της «τελέσεως αρχιερατικού μνημοσύνου από τον Δήμο Καλαμάτας, δημοσίευσε ένα σύντομο χρονικό της εκτελέσεως των Πατριωτών[32]. «…. Την 9^ην Φεβρουαρίου 1944 η μακάβρια είδηση περί της ομαδικής σφαγής έχει ηλεκτρίσει την καλαματιανή ατμόσφαιρα. Το προηγούμενο βράδυ ένας Γερμανός αξιωματικός με μια πιστολιά στον αυχένα έχει θανατώσει όλους τους συλληφθέντες και εκείνους που από καιρόν είχαν πιαστεί μεμονωμένα… σε λίγες ημέρες ιερέας του Αγίου Νικολάου ειδοποιεί 149 οικογένειες να πάνε στην Εκκλησία να πάρουνε τα ρούχα και τα παπούτσια των δολοφονηθέντων. Υπερβαίνουν τους 200. Είναι και εκείνοι των οποίων οι συγγενείς δεν εδήλωσαν έγκαιρα τον θάνατόν τους στο Ληξιαρχείο…».

Ο ερευνητής Απόστολος Παρτσακλός γράφει[33] πως «…το σύνολο των εκτελεσμένων που πλησιάζει, αν δεν ξεπερνά, τους 500, αναδεικνύει τον Φεβρουάριο ως έναν από του φονικότερους μήνες της Κατοχής στην Πελοπόννησο, με ιδιαίτερο κόστος για την Μεσσηνία…». Σε υποσημείωση στην ίδια σελίδα του σημαντικού βιβλίου του αναφέρεται και στις εκδοχές άλλων συγγραφέων. Γράφει[34]: «Ο Ν. Καράμπελας στο Μεσσηνιακό Βιογραφικό Λεξικό καταγράφει 180 εκτελεσμένους…. Ο Γρ. Κριμπάς ανεβάζει τον αριθμό στους 218… ο Χ.Φ.Μάγερ, βασιζόμενος σε αρχεία της Βέρμαχτ, κάνει λόγο για 149 εκτελεσμένους, αριθμό που αποδέχονται οι Μούτουλας και Ζερβής. Πολλοί μάρτυρες στις καταθέσεις τους ανεβάζουν τον αριθμό στους 300. Στο μνημείο που στήθηκε πρόσφατα αναγράφονται 153 ονόματα».

Ο Χρίστος Σωφρονάς γράφει[35] σχετικά πως «9 Φλεβάρη 1944. Οι Γερμανοί σκότωσαν στο χώρο του Συντάγματος Καλαμάτας 520 πατριώτες, που τους έθαψαν στην περιοχή των σφαγείων στην παραλία. Είχαν συλληφθεί στο μεγάλο μπλόκο της Αγοράς στις 6 Φεβρουαρίου από Γερμανούς και συνεργάτες τους».

Σε site[36] γράφεται πως «…φημολογείται ότι ξεχώρισαν περίπου 520 άτομα (κατά άλλους 250 άτομα)…», και συμπληρώνεται στο ίδιο site  πως «…Την εκτέλεση αυτή περιέγραψε ο μελλοθάνατος Μίμης Γκουζουλής, που γλίτωσε όταν κατά την εκτέλεση (που ήταν νύχτα) το ’βαλε στα πόδια μέσα στο σκοτάδι και κατόρθωσε, παρά τους πυροβολισμούς, τις ριπές των αυτομάτων και τις φωτοβολίδες που εκτοξεύτηκαν να διαφύγει και τελικά να γλυτώσει. Ο ακριβής αριθμός των εκτελεσθέντων μέχρι και σήμερα δεν μπορεί να διευκρινισθεί σε απόλυτο αριθμό, καθώς εκατοντάδες άτομα από τους συλληφθέντες παραμένουν αγνοούμενοι…».
Βέβαια σε αυτή την κατάθεση είναι απορίας άξιο (για όσους γνωρίζουν τον χώρο του Στρατοπέδου) πώς ο Μίμης Γκουζουλής κατάφερε να δραπετεύσει μέσα από το γερμανοκρατούμενο Στρατόπεδο Καλαμάτας.

Η Πότα Κακκαβά είναι γνωστή στην κοινωνία της Καλαμάτας για την συμμετοχή της στους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες. Μια έντιμη αγωνίστρια που ποτέ δεν έβλαψε κανέναν, αντίθετα έσωσε αρκετούς δεξιούς από άδικες αντεκδικήσεις. Είναι αγαπητή από όλους και έχει κάθε δικαίωμα να αναφέρεται στις κατοχικές και εμφύλιου πολέμου εποχές, μιας και δεν το κάνει εξ απόψεως μόνο, καθώς η οικογένειά της είχε θύματα για τις ιδέες της. Φίλη του πατέρα μου, γειτόνισσά του στα Καλύβια και λαϊκός άνθρωπος. Με φωνάζει «ανιψιό» και την αποκαλώ «θεία». Παρόλο που είναι μεγάλης ηλικίας έχει μνημονικό άριστο, και τώρα που γράφω αυτές τις γραμμές την έφερα στο μυαλό μου. Πάντα ισχυριζόταν δημόσια πως οι εκτελεσθέντες στο Στρατόπεδο ήταν 534, πως τους εκτέλεσαν ομαδικά οι Γερμανοί με πολυβόλα και είχαν σε λειτουργία τις μηχανές των φορτηγών τους για να μην ακούγεται το κροτάλισμα των πολυβόλων στην γύρω γειτονιά και πως όλοι γνώριζαν που ήταν θαμμένοι οι εκτελεσμένοι, στα Σφαγεία δηλαδή. Ισχυριζόταν πως δεν δήλωσαν όλοι την εκτέλεση των ανθρώπων τους διότι τότε οι παρακρατικές ομάδες της δεξιάς κυνηγούσαν τους συγγενήδες των εκτελεσμένων ως κομμουνιστές. Καθώς και το μετέπειτα Κράτος φερόταν απαξιωτικά σε όσους είχαν θύματα από εκτελέσεις των Γερμανών. Κάποτε σε ερώτησή μου «γιατί βρε θεία δεν τους ξεθάψατε εσείς, αφού ξέρατε που τους είχαν θάψει, την περίοδο της Λαϊκής Εξουσίας στην Καλαμάτα 9.9.1944-28.2.1945», μου απάντησε πως δεν τους ξέθαψαν τότε διότι δεν ήθελαν να διχαστεί και άλλο ο λαός μας αφού τα πολιτικά πάθη ήταν τότε κορυφωμένα.

Με δημοσίευμα της εφημερίδος «Ελεύθερη Μεσσηνία»[37] τον Φεβρουάριο του 1945, ένα χρόνο μετά δηλαδή, αποδεικνύεται πως αρκετοί γνώριζαν τον ευρύτερο χώρο (και όχι ακριβώς) που είχαν θαφτεί οι εκτελεσθέντες, δηλαδή την περιοχή των Σφαγείων στην δυτική Καλαμάτα, αλλά έπρεπε στα τέλη Μαΐου του 1945 να βρεθούν τυχαία οι σοροί τους. Το δημοσίευμα της εφημερίδος, στην στήλη «Από την σκοπιά μας», με τίτλο «Μαύρη Βίβλος» γράφει: «Εννέα Φλεβάρη. Σα σήμερα, ένα χρόνο πριν, η Καλαμάτα ξύπνησε με το μαύρο μαντάτο : πάνω από 380 Καλαματιανοί, που είχαν πιαστεί σε δυο προηγούμενα «μπλόκο» από τους Περρωτήδες, τους Τζουμάνηδες και τους Καλαμαράδες κ’ είχαν παραδοθεί στα σύρματα της Γκεστάπο, στο Σύνταγμα, σφαγιάστηκαν τη νύχτα από τους Ούννους. Μέσα σε μια νύχτα 380 πατριώτες Καλαματιανοί, θύματα της προδοσιάς Ταγμάτων Αλητείας του Παπαδόγγονα, κατακρεουργηθήκανε από Γερμανούς κι Έλληνες προδότες. Πέρυσι, σαν σήμερα, οι δρόμοι Λακωνικής και Φαρών, είχαν βαφτεί με το αίμα των αδικοσκοτωμένων αδελφών μας, που τους μετέφεραν Γερμανικά αυτοκίνητα, νεκρούς, για να τους θάψουν σε κοινό λάκκο στη Δυτική Παραλία. Αναμαλλιασμένες μαννάδες κι’ αδερφάδες των τραγικών θυμάτων της λύσσας του καταχτητή, είχαν ξεχυθεί στους δρόμους και φιλούσαν τα αιμάτινα ίχνη που είχαν αφήσει πίσω τους τ’ αυτοκίνητα νεκροφόρες των Γερμανών και χτυπιόνταν και δέρνονταν σαν παλαβές. Η μέρα αυτή-μέρα πένθους και συμφοράς-θα μείνει αξέχαστη στην ηρωική αυτή πολιτεία που έδωσε τον ανθό της νιότης, αθάνατη σπονδή στο βωμό της Λευτεριάς. Κι ακόμη θα μείνει μια φοβερή κηλίδα για να θυμίζει στις επερχόμενες γενιές την προδοσιά κάποιων Ελλήνων που στη Σκομπία, σήμερα, τιμώνται για ήρωες και πατριώτες».

Σε ένα άλλο σημείο της σημαντικής μελέτης του ο Απόστολος Παρτσακλός γράφει[38] πως οι εκτελέσεις έγιναν την 11^η Φεβρουαρίου 1944, καθώς και άλλα, όπως : «Οι συλληφθέντες άμαχοι εκτελέστηκαν τη νύχτα της 11^ης Φεβρουαρίου μέσα στο στρατόπεδο, υπό τον ήχο των αναμμένων μηχανών των φορτηγών που θα τους μετέφεραν κρυφά στη δυτική παραλία της Καλαμάτας, για να ταφούν ομαδικά στο χώρο των Δημοτικών Σφαγείων. Ο θόρυβος των φορτηγών δεν κατάφερνε, βέβαια, να καλύψει τους πυροβολισμούς, καθώς μαρτυρεί στον συγγραφέα η Πότα Κακκαβά,… οι θύτες διέδωσαν μάλιστα ότι οι κρατούμενοι είχαν μεταφερθεί ως εργάτες στη Γερμανία. Αρκετοί Καλαματιανοί είχαν μείνει με την ελπίδα ο καθένας ότι οι δικοί τους άνθρωποι ήταν ζωντανοί, έστω και σε κάποιο στρατόπεδο της Γερμανίας. Την ελπίδα τους συντηρούσε και το ότι δεν είχε γίνει εφικτή η ανακάλυψη του μέρους που είχαν θαφτεί  τα πτώματα για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Η παρατεταμένη αγωνία έλαβε τέλος τον επόμενο χρόνο και συγκεκριμένα στις 27 Μαΐου 1945, όταν τα πτώματα ανακαλύφθηκαν τυχαία στα παλαιά Σφαγεία της πόλης». Ο Συγγραφέας παραθέτει την είδηση της ευρέσεως των σορών της εφημερίδος «Λαϊκή Νίκη» στο φύλο της 28^ης Μαΐου 1945, η οποία έγραφε : «Ανασύρθηκαν περί τα 160 πτώματα από ομαδικό τάφο στην παραλία της Καλαμάτας, αν και υπήρχαν καταθέσεις ότι εκείνη την ημέρα εκτελέστηκαν 300».

Ο κατοχικός δήμαρχος Φώτης Τσαγκάρης, ο οποίος διορίστηκε από την κατοχική ελληνική κυβέρνηση και παρέμεινε για πολύ λίγο διάστημα, παραιτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 1944, λίγες ημέρες μετά τις δολοφονίες, σε δημοσίευμά του το 2016 «απολογισμό του έργου του», γράφει[39]: «…εις εποχήν καθ’ ήν οι Γερμανοί είχον καύσει χωρία, είχον εκτελέσει πολίτας κι είχον συλλάβει εις Καλάμας 1.000 πολίτας και τους είχον εγκλείσει ως ομήρους εις τους στρατώνας του Συντάγματος και είχον φονεύσει 317 εκ τούτων, πυροβολούντες ένα-ένα, ευθύς ως εξήρχοντο της πύλης..».

Στο παραπάνω βιβλίο γράφεται[40], στην βιογραφία του Δημάρχου Παναγιώτη Καίσαρη πως επί δημαρχοντίας του 1951-1957 «ενέκρινε την κατασκευή στο Δημοτικό Νεκροταφείο μνημείου με μαρμάρινη αναμνηστική πλάκα επί κοινού τάφου των λειψάνων των εκτελεσθέντων από τα Γερμανικά στρατεύματα κατοχής υπερδιακοσίων δημοτών..».

Ο ευπατρίδης καλαματιανός δημοσιογράφος και ιστοριοδίφης Θεόδωρος Μπρεδήμας, μου αποκάλυψε, σε σχετική συζήτηση την 6/9/2022, πως οι αείμνηστοι Δήμαρχοι Καλαμάτας Παναγιώτης Καίσαρης (δήμαρχος 1951-1957) και Χρήστος Κουμάντος (δήμαρχος 1934-1937 & 1957-1964), με ενέργειές τους την περίοδο της δημαρχοντίας τους αναζητήθηκαν συγγενείς θυμάτων που δεν είχαν δηλώσει τους δολοφονημένους τον Φεβρουάριο του 1944. Δεν παρουσιάσθηκε κανένας.

Ως επίλογο στο παρόν κεφάλαιο θα δώσω ένα κείμενο της εφημερίδος «Ελεύθερη Μεσσηνία» της 29/5/1945, αρ. φύλου 223: «… οι εκατοντάδες πατριώτες που είναι θαμμένοι στον ομαδικό τάφο της Παραλίας, επαναλαμβάνουμε πως είναι πανέλληνες. Γιατί προέρχονται από όλα τα κοινωνικά στρώματα της Καλαματιανής κοινωνίας και απ’ όλες τις πολιτικές μερίδες της, δεξιοί, αριστεροί, κομμουνιστές, δημοκρατικοί, βασιλόφρονες, φιλελεύθεροι»[41].

 

ΑΛΑΓΟΝΙΟΙ ΕΚΤΕΛΕΣΜΕΝΟΙ. ΟΝΟΜΑΤΑ.
Ο ΜΠΑΡΜΠΑ ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΟΒΟΛΗΣ ΘΥΜΑΤΑΙ.

Ο γιατρός και σπουδαίος μελετητής της ιστορίας των χωριών του τέως δήμου Αλαγονίας, Αγησίλαος Καλαμαράς (1950-2014), έχει γράψει πολλές ιστορικές μελέτες οι οποίες έχουν εκδοθεί. Η πιο σπουδαία είναι οι δύο τόμοι με τίτλο «ΑΛΑΓΟΝΙΑ ΚΑΙ ΑΛΑΓΟΝΙΟΙ». Ο τρίτος τόμος αυτής της σειράς είναι ανέκδοτος, αναφέρεται στις περιόδους από το 1900 μέχρι και το 1949 και είναι η τελευταία μελέτη του πριν αποβιώσει.
Ο πρώην πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Αλαγονίων και αγαπητός φίλος Αντώνης Καζάκος, μου έδωσε το 2017 το αρχείο να το επεξεργασθώ και να επιμεληθώ των ατελειών, διότι ο αείμνηστος συγγραφέας Αγησίλαος απεβίωσε ξαφνικά και το τελευταίο επεξεργασμένο αρχείο που είχε στον υπολογιστή του δεν βρέθηκε ποτέ. Ένα αντίγραφό του, πριν την τελική επεξεργασία του, είχε δώσει ο Αγησίλαος Καλαμαράς στον Αντώνη Καζάκο. Το έχω επεξεργαστεί διορθώνοντας μικρές ατέλειες (ευρετήριο ονομάτων, σημεία στίξης κλπ) και είναι έτοιμο για να εκδοθεί όταν ο Σύλλογος Αλαγονίων διαθέσει την απαιτούμενη δαπάνη έκδοσης.

Στο αρχείο αυτό περιλαμβάνεται ένα σχετικό, με την παρούσα μελέτη, κεφάλαιο, με τον τίτλο  «Η μάχη στον Άγιο Φλώρο και τα Γερμανικά αντίποινα». Καταθέτω σχετικό απόσπασμα από το προαναφερθέν υπό έκδοση πόνημα το οποίο δεν είναι σε μορφή σελιδοποιουμένου βιβλίου :

«Το Σάββατο 4-2-44 οι Γερμανοί συνοδευόμενοι από καταδότες (Αντώνης Καλαμαράς, Τζουμάνης, Μαγγανάς κλπ) πραγματοποιούν στην Καλαμάτα πλήθος συλλήψεων. Ανάμεσα στους συλληφθέντες αναφέρονται και ο Ηλίας Μπενέτος, θείος του Καλαμαρά και o εξάδελφός του, ο Ηλίας Χριστοδουλόπουλος. Στις 5-2-1944 50 άνδρες του ΕΛΑΣ υπό το Ναπολέοντα Παπαγιαννόπουλο και το Νίκο Μέλιο αιφνιδιάζουν φάλαγγα αυτοκινήτων του Γερμανικού ναυτικού που εκινείτο κοντά στον Άγιο Φλώρο. Ακολουθεί μάχη στην οποία σκοτώνονται 10 Γερμανοί και άλλοι τόσοι τουλάχιστον συλλαμβάνονται αιχμάλωτοι. Ο ίδιος ο διοικητής της Ναυτικής Αμύνης Πελοποννήσου μόλις που καταφέρνει να γλιτώσει. Ακολουθεί νέο χτύπημα από τον ΕΛΑΣ στην Καζάρμα (8/2/44). Την ίδια μέρα (8-2-44) οι Γερμανοί ως αντίποινα εκτελούν 150 από τους ανθρώπους που είχαν συλλάβει πέντε μέρες νωρίτερα. Μεταξύ των εκτελεσθέντων αναφέρονται οι Αλαγόνιοι:

 

1.      Σταματέλος Δημ. Παναγιώτης 

 Παναγιώτης Δ. Σταματέλος. Γεννήθηκε στη Νέδουσα το 1904. Είχε εγκατασταθεί στην Καλαμάτα όπου εργαζόταν ως ποτοποιός

 

2.      Μπενέτος Ιωάν. Βασίλειος . Κτηματίας, ετών 31 κατ. Αλαγονίας

 

     Ο Βασίλειος Ιωαν. Μπενέτος (δεξιά) σε φωτογραφία  του 1943 μαζί με το Χρήστο Καλαμαρά

 

      3.      Πανταζής Εμμαν. Γεώργιος. Αγρότης, ετών 24 κάτοικος Αλαγονίας.

4.      Περδικούλης Ηλίας Αναστασίου, αστυνομικός ετών 40 κάτοικος Αλαγονίας.

5.      Λύγουρης Γ. Κων/νος, υποδηματεργάτης ,κάτοικος Καλαμάτας, ετών 28.

6.      Ζαχαράκης  Αντων.  Νικόλαος, κτηματίας, κάτοικος Καλαμάτας ετών 30.

7.      Αναστασόπουλος Σαράν. Θανάσης Τεχνίτης ΤΤΤ, ετών 27, κάτοικος Καλαμάτας.

 Ο Θανάσης Αναστασόπουλος ήταν γιός της Αικατερίνης και του Σαράντου Αναστασόπουλου, εξέχοντος βασιλικού της Αλαγονίας. Το 1941 εργαζόταν ως προϊστάμενος των ΤΤΤ στην Τρίπολη. Με την είσοδο των Γερμανών στη χώρα φυγάδευσε ότι υλικό της υπηρεσίας του ήταν δυνατό να μεταφερθεί στο βουνό και ο ίδιος εντάχτηκε στην Αντίσταση.

 

8.      Μανωλόπουλος Γιώργος, φανοποιός, ετών 40, κάτοικος Αλαγονίας.

9.      Παπανικολόπουλος Ηλία Παναγιώτης έμπορος γεννηθείς στη Νέδουσα, ετών 37

10.  Παχής Κων/νου Γεώργιος Σοφέρ, ετών 44 από του Λαδά. Κάτοικος Καλαμάτας

11.  Τζαννακάκης Παναγ. Γεώργιος. Ανάπηρος πολέμου, γεννηθείς στου Λαδά, ετών 24

12.  Χριστοδουλόπουλος Ευσταθ. Ηλίας. Αγρότης από τις Πηγές ετών 20.

13.  Ψυχογιός Ιωάν. Ηλίας.  Γεννηθείς στην Αλαγονία κάτοικος Καλαμάτας ετών 41.

 

Αναφερόμενος στην εκτέλεση της 8^ης /2/44  ο Μήνης τηλεγραφεί στο Κάιρο:

Εξετελέσθησαν στην Καλαμάτα 317 Έλληνες. Επίσης άλλους τρείς Έλληνες κρέμασαν εις τα κεντρικά σημεία της πόλης. Όλα αυτά έγιναν σε αντίποινα επειδή οι αντάρτες σκότωσαν 10 Γερμανούς. Καθημερινώς εις ολόκληρον τον νομόν Μεσσηνίας εκτελούνται Έλληνες. Γενικά επικρατεί μεγάλη τρομοκρατία. Ο φρούραρχος των Καλαμών που διέταξε τις εκτελέσεις ονομάζεται EGHOLM και φέρει τον βαθμό του αντισυν/ρχου …

 

Τα πτώματα μεταφέρθηκαν μυστικά στην περιοχή των Σφαγείων όπου και τα έθαψαν. Έτσι η τύχη τους παρέμενε άγνωστη μέχρι τα τέλη Μαΐου ‘45. Η αλήθεια έγινε γνωστή εντελώς τυχαία όταν σκυλιά ξέθαψαν κάποιους από τους νεκρούς.

Σύγχυση εξακολουθεί να υπάρχει ακόμα και σήμερα για τον αριθμό των εκτελεσθέντων. Κατά την εκταφή καταγράφηκαν τα ονόματα 149 ατόμων αλλά υπήρξαν και άλλοι των οποίων δεν κατέστη δυνατή η αναγνώριση. Λίγο αργότερα η ‘’Ελεύθερη Μεσσηνία’’ κάνει λόγω για την αναγνώριση 160 εκτελεσθέντων αλλά το Εθνικό Ελληνικό Γραφείο Εγκλημάτων Πολέμου αναφέρει ότι κατέχει πλήρη κατάλογο με τα ονόματα 300 θυμάτων…».

Αναφερόμενος στην εκτέλεση της 8^ης /2/44  ο Μήνης τηλεγραφεί στο Κάιρο:

Εξετελέσθησαν στην Καλαμάτα 317 Έλληνες. Επίσης άλλους τρείς Έλληνες κρέμασαν εις τα κεντρικά σημεία της πόλης. Όλα αυτά έγιναν σε αντίποινα επειδή οι αντάρτες σκότωσαν 10 Γερμανούς. Καθημερινώς εις ολόκληρον τον νομόν Μεσσηνίας εκτελούνται Έλληνες. Γενικά επικρατεί μεγάλη τρομοκρατία. Ο φρούραρχος των Καλαμών που διέταξε τις εκτελέσεις ονομάζεται EGHOLM και φέρει τον βαθμό του αντισυν/ρχου …

 

Τα πτώματα μεταφέρθηκαν μυστικά στην περιοχή των Σφαγείων όπου και τα έθαψαν. Έτσι η τύχη τους παρέμενε άγνωστη μέχρι τα τέλη Μαΐου ‘45. Η αλήθεια έγινε γνωστή εντελώς τυχαία όταν σκυλιά ξέθαψαν κάποιους από τους νεκρούς.

Σύγχυση εξακολουθεί να υπάρχει ακόμα και σήμερα για τον αριθμό των εκτελεσθέντων. Κατά την εκταφή καταγράφηκαν τα ονόματα 149 ατόμων αλλά υπήρξαν και άλλοι των οποίων δεν κατέστη δυνατή η αναγνώριση. Λίγο αργότερα η ‘’Ελεύθερη Μεσσηνία’’ κάνει λόγω για την αναγνώριση 160 εκτελεσθέντων αλλά το Εθνικό Ελληνικό Γραφείο Εγκλημάτων Πολέμου αναφέρει ότι κατέχει πλήρη κατάλογο με τα ονόματα 300 θυμάτων…».

Ο Γιάννης Ροβολής, γεννημένος το 1925, είναι κάτοικος Αλαγονίας και θυμάται αυτές τις δολοφονίες των συχωριανών του. Μου είπε στις 8 Μαρτίου 2021 «Το χωριό μας είναι τόπος πατατοπαραγωγής. Τότε δεν είχαμε αυτοκίνητα. Ο καθένας φόρτωνε το μουλάρι του με πατάτα και το πήγαινε στην Καλαμάτα. Έτσι και εκείνο το Σάββατο, όπως κάθε Σάββατο, πήγανε και εκείνη την ημέρα. Εκεί λοιπόν που οι συχωριανοί μας δεν είχαν ακόμη αρχίσει να πουλάνε τα προϊόντα τους, παρουσιάζεται ο Αντώνης ο Καλαμαράς με το πιστόλι στο χέρι, συνεργάτης φανερός των Γερμανών, και λέει «Βγάτε έξω ρε κουτσαβίτες να τα ειπούμε». Τους έβγαλε όλους έξω από την Αγορά (Σημείωση: εννοεί την κλειστή αγορά που σήμερα είναι το αρχαιολογικό Μουσείο), έτυχε να είναι έξι (6) χωριανοί μας. Τους βρήκε, τους πήρε. Όπως μάθαμε εκ των υστέρων, όλοι εκτελεστήκανε. Δεν μάθαμε αμέσως για όλους, αλλά μέσα σε μια βδομάδα ήτανε οι συγγενείς τους σίγουροι πως χάσανε τους ανθρώπους τους. Δεν ξέρω τι είχε γίνει. Όλοι οι Αλαγόνιοι ήταν αγρότες και πήγαιναν να δώσουνε την πραμάτεια του σε χοντρομανάβηδες κυρίως. Στο χωριό μας έχουμε την εντύπωση πως τους εκτέλεσαν αμέσως. Δεν θυμάμαι να έφεραν τα λείψανά τους στο χωριό μας, μετά από καιρό που τους βρήκαν. Μετά από τόσο καιρό θαμμένοι και όχι καλά οι περισσότεροι δεν θα γνωριζόντουσαν. Θα γνωριζόντουσαν αυτοί που ήταν στο κάτω μέρος του λάκκου και δεν έπαιρναν αέρα.

Και τους έξι τους γνώριζα προσωπικά. Ο Γιώργος Μανωλόπουλος έμενε στο Μαχαλά και ήταν αγρότης, ήταν παντρεμένος και δεν είχε παιδιά. Ο Νίκος Ζαχαράκης ήταν από το Μαχαλά, παντρεμένος με 3 παιδιά, 2 κορίτσια και 1 αγόρι. Και τα τρία παιδιά ζούνε σήμερα. Το αγόρι πήγε στην Αμερική σε ένα θείο του και έμεινε εκεί, το ένα κορίτσι στο Καναδά και το άλλο παντρεύτηκε και είναι στην Αθήνα. Ο Ηλίας Ψυχογιός ήταν παντρεμένος και αυτός. Εξασκούσε το επάγγελμα του τσαγκάρη. Έμενε στο Μαχαλά και το τσαγκάρικο το είχε κάτω κοντά στην εκκλησία εκεί που έχει ο Γιώργος Παπαβασιλόπουλος (Τσιγαράς) το μαγαζί, ένα χαλασματάκι δηλαδή. Κάποια στιγμή ήρθανε στο χωριό τσαγκάρηδες κάτι παιδιά από τη Γορτυνία και έτσι μειώθηκε πολύ η δουλειά του. Έτσι άρχισε την καλλιέργεια και έγινε γεωργός. Ο Ηλίας Περδικούλης ήταν πολύ καλός άνθρωπος. Ήταν αγιογράφος και τον φώναζαν «Αγιολιά». Ήταν μπατζανάκης με το Νίκο Ζαχαράκη. Ο Γιώργος Πανταζής ήτανε ανύπανδρος. Ο πατέρας του είχε έρθει στο χωριό μας ως τσοπάνης από άλλο χωριό και παντρεύτηκε την Αφροδίτη Ζαχαράκη κει μείνανε εδώ, στο Μαχαλά. Ο Βασίλης Μπενέτος μαζί με αδέλφια του ήταν οι μεγαλύτεροι παραγωγοί πατάτας. Είχαν ένα ωραίο χτήμα και βγάζανε πολύ πατάτα. Πρώτοι παραγωγοί στο χωριό μας. Ο Βασίλης ήταν παντρεμένος και άφησε ορφανά 2 παιδιά. Μάλιστα το ένα  πρέπει να ήταν και αβάπτιστο όταν εκτελέστηκε ο πατέρας του και τον βάφτισαν Νίκο, παρόλο που όταν πεθαίνει ο πατέρας αβάπτιστου δίνουν το όνομα του αποβιώσαντος. Όλοι ήταν στο χωριό και έκαναν γεωργικές εργασίες.

Μετά τις εκτελέσεις αυτές, από τον εαυτό μου παίρνω, όλοι τρέμαμε. Πέρασε καιρός για να συνειδητοποιήσουμε ότι συνέβη αυτό το κακό στο χωριό και φοβόμασταν μήπως γίνει και άλλο τέτοιο. Οι Γερμανοί έκαναν στην Αλαγονία εκκαθαριστικές επιχειρήσεις τον Ιούνιο του 1944. Είχανε πιάσει στις 13 Ιουνίου τον πατέρα μου Γιώργο Ροβολή, τον Παναγιώτη Τσέκερη και τον Αντώνη Λιακάκη με ψεύτικες κατηγορίες και τους ήθελαν να του πάνε στην Αρτεμισία. Επικεφαλής του γερμανικού αποσπάσματος ήταν ένας ανθυπασπιστής Αυστριακός. Αυτοί ήταν πάντα πιο μαλακοί. Εκείνος ο Αυστριακός μίλαγε λίγα αγγλικά. Λίγα αγγλικά μίλαγε και ο Αντώνης Λιακάκης επειδή είχε πάει για κάποια χρόνια στην Αμερική. Τα κουβεντιάσανε εκεί και του είπε πως η μάνα του ήτανε κρεβατωμένη για ορθοπεδικούς λόγους. Ο Αυστριακός τον άφησε ελεύθερο και κράτησε τον πατέρα μου και τον Τσέκερη. Προχωρούσανε και όταν έφτασαν στην Αγία Ελεούσα, σημείο μεταξύ Πηγών και Αρτεμισίας, τους είπε «τώρα φύγετε διότι μέχρι εδώ κάνω εγώ κουμάντο, και από και πέρα ο αξιωματικός στην Αρτεμισία. Αν πάμε εκεί δεν ξέρω ποιος θα σας παραλάβει και τις θα σας κάνει. Φευγάτε και τραβάτε στο χωριό σας».

ΟΙ ΟΠΛΟΦΟΡΟΙ ΤΟΥ ΝΟΜΑΡΧΗ ΠΕΡΡΩΤΗ

Τα Γερμανικά στρατεύματα στις συλλήψεις της 5^ης Φεβρουαρίου συνέδραμαν οι οπλοφόροι του νομάρχη Περρωτή. Ήταν οι Μαγγανάς, Τζουμάνης, Κουντούρης, Τ.Π. (έτσι βρήκα το όνομά του, με τα αρχικά[42] και ο οποίος επέζησε και συνέχισε να ασκεί το δικηγορικό του επάγγελμα), Καλαμαράς και πιθανότατα ο Φλέσσας. Δρούσαν ως  πρωτοπαλίκαρα του Νομάρχη Περρωτή και όχι ως Τάγματα Ασφαλείας τα οποία ιδρύθηκαν λίγες ημέρες αργότερα, στις 18/2/1944. Όλοι αυτοί αναγνωρίστηκαν από τους συλληφθέντες και σήμερα γνωρίζομε τα ονόματά τους. Εκτός από τον Βαγγέλη Μαγγανά, που σώθηκε και έδρασε τα επόμενα χρόνια, οι Καλαμαράς, Κουντούρης, Φλέσσας εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς για διάφορους λόγους, ενώ ο Τζουμάνης σκοτώθηκε στην μάχη της Καλαμάτας 9/9/1944. Θα επιχειρηθεί να συσταθεί μικρό βιογραφικό τους.

Μαγγανάς Βαγγέλης: Ο Βαγγέλης Μαγγανάς γεννήθηκε το 1916 και καταγόταν από το χωριό Κρεμμύδια, Πυλίας και ήταν γεωργοκτηνοτρόφος και καραγωγέας. Με επιφύλαξη ανασυνθέτω διάφορα δημοσιεύματα που κυκλοφορούν, μεταξύ της αλήθειας και αστικών μύθων, και υποστηρίζουν πως εξωθήθηκε σε δυναμική αντίδραση διότι υπέστη ξυλοδαρμό σε μπλόκο τοῦ ΕΑΜ στον Ριζόμυλο, στην προσπάθεια να του κατασχέσουν τα προϊόντα που μετέφερε με το κάρο του, επειδή δέν είχε άδεια από το ΕΑΜ του χωριού του γιά το ταξίδι του. Έτσι το καλοκαίρι του 1943 διέφυγε στην Καλαμάτα γιά νά βρει καταφύγιο. Αναφέρεται ότι ανάμεσα στους πολιτοφύλακες του φυλακίου του ΕΑΜ ήταν και ο συγχωριανός του Γιώργης Νικολόπουλος.

[43]   

Στην Καλαμάτα εντάχθηκε σε μία μικρή ένοπλη ομάδα που σχηματίστηκε μετά την ιταλική συνθηκολόγηση τον Σεπτέμβριο του ’43 μάλλον, υπό την ανεπίσημη ηγεσία του γιατρού Περρωτή, αργότερα νομάρχη Μεσσηνίας. Η ομάδα αυτή αποτέλεσε αργότερα τον πυρήνα του Τάγματος Ασφαλείας Καλαμάτας που συγκροτήθηκε τον Φεβρουάριο του 1944.

Συμμετείχε στις συλλήψεις Ελλήνων της 5^ης Φεβρουαρίου 1944 στην Καλαμάτα και ο Νίκος Ζερβής αναφέρεται[44] στην προσωπική περιπέτειά του με την σύλληψή του από τον Μαγγανά. Ο γεωπόνος Θανάσης Λαφαζάνος (δολοφονήθηκε τον Γενάρη του 1946 ως θαμώνας στο καφενείο Κατσαρού από επίθεση παρακρατικών του Μαγγανά), υπήρξε αυτόπτης μάρτυς των συλλήψεων της 5/2/1944 και βασικός μάρτυρας κατηγορίας εναντίον του Μαγγανά στη δίκη που είχε γίνει στο Ειδικό Δικαστήριο Δοσιλόγων λίγους μήνες νωρίτερα. Σε αυτή τη δίκη ο Μαγγανάς καταδικάστηκε σε ισόβια με την κατηγορία ότι συλλάμβανε πατριώτες και τους παρέδιδε στους Γερμανούς οι οποίοι τους εκτελούσαν. Σε αυτό το δικαστήριο ο Λαφαζάνος είχε καταθέσει[45] πως «όταν έγινε το μπλόκο των Γερμανών και συνέλαβαν περί τους 800, ήταν μαζί με τους Γερμανούς ο κατηγορούμενος Μαγγανάς, και ο Καλαμαράς, οι οποίοι τραγουδούσαν και συγχρόνως έκαναν κυκλωτικήν κίνησιν και συνέλαβαν τους ανωτέρω πέριξ της αγοράς, τους οποίους οδήγησαν εις το Σύνταγμα και εκράτησαν περί τους 200 τους οποίους και εξετέλεσαν εις τα σφαγεία και Σύνταγμα οι Γερμανοί […] Τα Τάγματα δεν είχαν γίνει τότε, μια ομάδα ήταν από τους Μαγγανά, Τζουμάνη, Καλαμαρά και Κουντούρη εκ των οποίων οι τρεις τελευταίοι εφονεύθησαν. Ο κατηγορούμενος φορούσε και ρούχα στρατιωτικά».

Εντάχθηκε στα επίσημα Τάγματα Ασφαλείας και έδρασε και ως συνεργάτης των Γερμανών. Πολλά στοιχεία της δράσης του είναι στα όριο των φημών και της παραφιλολογίας ή της μυθοπλασίας καθώς εκείνος μεταεμφυλιακά την καθόρισε. Λέγεται πως μετά την μάχη της Καλαμάτας στις 9,10/9/1944 και την κατάληψή της από τον ΕΛΑΣ, έφυγε τραυματισμένος μαζί με άλλους και έφθασε στον Μελιγαλά. Μετά την κατάληψη του Μελιγαλά στις 14,15/9/1944 συνελήφθη. Φημολογείται πως ήταν από τους τελευταίους που εκτελέστηκε και ρίχθηκε στην Πηγάδα, αλλά ήταν τραυματισμένος και έζησε με μυθιστορηματικό τρόπο. Ο Γρηγόρης Κριμπάς ισχυρίζεται πως ο Μαγγανάς συνελήφθη στην διάρκεια της μάχης της Καλαμάτας, καταδικάστηκε σε θάνατο αλλά η εκτέλεσή του δεν έγινε διότι έφθασε στην Καλαμάτα ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ως εκπρόσωπος της εξόριστης Ελληνικής  Κυβερνήσεως, και σταμάτησαν οι εκτελέσεις. Κατόρθωσε να επιζήσει και να οργανώσει παρακρατική ομάδα με την οποίαν έπραξε δολοφονίες αντιπάλων του. Καταθέτω παρακάτω εν εκτάσει κάποιες από τις διαφορετικές απόψεις σχετικά με τον Μαγγανά και την επιβίωσή του.

Ο δημοσιογράφος, ερευνητής και ιστοριοδίφης Ηλίας Μπιτσάνης, των μελετών του και των δημοσιεύσεών του γίνομαι τακτικά κοινωνός, έγραψε στο προφίλ του F/B στις 19/1/2023 σχετικώς με τον Μαγγανά: «Με αφορμή τη χθεσινή ανάρτηση για την εγκληματική δράση του Μαγγανά, κάποια σχόλια (εκ του ασφαλούς) και το παραμύθι «ηρωοποίησης» από τους χίτες για… απόδραση από την Πηγάδα, καταθέτω σήμερα τη μαρτυρία συγγενούς και συγχωριανού του που ανήκε στην εαμική αριστερά, διώχθηκε και εξορίστηκε δύο φορές, στη Μακρόνησο και την Ικαρία. Σε αυτή εξηγεί πως σώθηκε ο Μαγγανάς: «Μετά που έφυγαν οι Γερμανοί από την Καλαμάτα μπήκε ο ΕΛΑΣ στην πόλη. Έγινε μάχη με τους ταγματασφαλίτες, όπου αυτοί έχασαν και όσοι μπόρεσαν έφυγαν για Μελιγαλά ή αλλού. Ο Μαγγανάς έμεινε στην Καλαμάτα ίσως επειδή δεν κατάφερε να φύγει με τους άλλους, τους δικούς του. Την επόμενη ημέρα κόσμος πολύς κινούνταν στους δρόμους προς το κέντρο της πόλης. Ο Μαγγανάς έψαχνε να βρει κάπου να κρυφτεί. Πήγε και στο σπίτι μας, όπου είταν οι αδελφές μου. Τους ζήτησε να τον κρύψουν. Οι αδερφές μου δεν του άνοιξαν καν την πόρτα, Κάποια στιγμή κάποιος αναγνώρισε το Μαγγανά και άρχισε να φωνάζει. Μαζεύτηκε κόσμος και μερικοί όρμησαν απάνω του. Εκεί συμπτωματικά βρέθηκε ο αδερφός μας ο μικρότερος. Ο Πότης που ήταν οργανωμένος στην εαμική αντίσταση και ο κόσμος τον ήξερε. Ο Πότης προσπάθησε και τα κατάφερε να αποσπάσει τον Μαγγανά από τον κόσμο που ορμούσε, λέγοντας ότι αναλαμβάνει να τον τακτοποιήσει αυτός. Μέσα όμως στην αναμπουμπούλα κάποιος από τον κόσμο είχε μαχαιρώσει στο πλάι τον Μαγγανά. Ο Πότης τον λυπήθηκε, είμασταν και ξαδέρφια βλέπεις και τον πήγε στο Νοσοκομείο προς τα Γιαννιτσάνικα για να του γειάνουν τη μαχαιριά. Εκεί έμεινε κάμποσες μέρες. Εγώ πήγα την επόμενη μέρα να τον επισκεφτώ στο Νοσοκομείο όπου νοσηλεύονταν. – Τι γίνεσαι ξάδερφε του είπα και αυτός γύρισε από την άλλη μεριά, να μη με βλέπει, έτσι κι εγώ έφυγα αμίλητος». Ο Πότης δολοφονήθηκε το 1946 σε ενέδρα που του είχαν στήσει οι χίτες στην Αγιάννα της Καλαμάτας καθώς τον κυνηγούσαν οι ακροδεξιοί παρακρατικοί του Μαγγανά».

Μια άλλη άποψη έχει καταγράψει ο Ιωάννης Κων. Μπουγάς και γράφει[46] σχετικώς για τον Μαγγανά : «Στην περιοχή του Μελιγαλά είναι σχεδόν καθολικά παραδεκτό ότι ένας που μπόρεσε και βγήκε από την Πηγάδα ήταν ο Βαγγέλης Μαγγανάς, όπως διέδιδε ο ίδιος. Από άλλους έχει υποστηριχθεί ότι ο Μαγγανάς δεν ήταν κάν στο Μελιγαλά. Ότι είχε συλληφθεί από τον ΕΛΑΣ στην Καλαμάτα μετά την εκεί μάχη. Η διμοιρία του Τ.Α από το Πεταλίδι, όπου υπηρετούσε ο Μαγγανάς, είχε συμπτυχθεί στην Καλαμάτα πριν τη μάχη και επομένως ήταν εκεί όταν επιτέθηκε ο ΕΛΑΣ. Για το τι έγινε μετά τη σύλληψή του στην Καλαμάτα, πάλι υπάρχουν διαφορετικές μαρτυρίες. Κατά μία εξ αυτών, όταν μια νύχτα τον πήγαν για εκτέλεση, η σφαίρα που δέχτηκε μόνο που τον τραυμάτισε. Προσποιήθηκε το νεκρό και κατόρθωσε να διαφύγει. Εκείνος, για να ηρωποιηθεί ακόμη πιο πολύ, μετέφερε το γεγονός αυτό στον Μελιγαλά και δημιούργησε τον θρύλο ότι βγήκε από την Πηγάδα. Η άλλη εκδοχή είναι πιο πεζή. Σύμφωνα μ’ αυτή, στη μάχη της Καλαμάτας είχε τραυματιστεί και συνελήφθη από τον ΕΛΑΣ. Δικάστηκε στο ανταρτοδικείο της Καλαμάτας και καταδικάστηκε σε θάνατο. Επειδή όμως ήταν τραυματισμένος, στο ανταρτοδικείο πήγε από τους τελευταίους και η ποινή του δεν πρόλαβε να εκτελεστεί. Έχω αμφιβολίες γι’ αυτή την τελευταία εκδοχή. Ο Μαγγανάς ήταν ήδη πολύ γνωστός στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ/ΚΚΕ της Μεσσηνίας και αν συλλαμβανόταν στην Καλαμάτα θα πήγαινε κατευθείαν στο απόσπασμα παρά στο ανταρτοδικείο. Ο Δημοσθένης Κοντός, οικογενειακός φίλος του Μαγγανά, και με τον οποίο συναντήθηκε στα επόμενα χρόνια πολλές φορές, πιστεύει πως ο Μαγγανάς βγήκε από την Πηγάδα. Σύμφωνα με αυτόν, ο Μαγγανάς είχε τραυματιστεί ελαφρά στην Καλαμάτα, ακολούθησε την έξοδο των ταγματασφαλιτών στον Μελιγαλά, αλλά δεν συμμετείχε στην εκεί μάχη. Στην Πηγάδα οδηγήθηκε σε μια από τις τελευταίες ομάδες όταν οι εκτελεστές χρησιμοποιούσαν πια όπλα για τις εκτελέσεις. Αντελήφθη τη σειρά με την οποίαν πυροβολούσαν τα θύματα και έπεσε στην Πηγάδα λίγο πριν δεχτεί τη σφαίρα που προοριζόταν γι’ αυτόν. Μάλιστα ο Δημοσθένης Κοντός μου είπε ότι υπήρχε και δεύτερο θύμα που βγήκε από την Πηγάδα, ο Φώτης Ζαμπάρας από την περιοχή του Μελιγαλά, αργότερα ένα από τα πρωτοπαλλήκαρα του Μαγγανά. Αλήθεια ή θρύλος που δημιούργησε ο Μαγγανάς; Η επιβεβαίωση της μιας ή της άλλης εκδοχής δεν είναι εύκολη. Στη συνέχεια παραθέτω άλλη μια μαρτυρία -που δείχνει με απόλυτη βεβαιότητα ότι ο Μαγγανάς γλύτωσε από την Πηγάδα- ενός από αυτούς που μου έδωσαν συνεντεύξεις για τα γεγονότα του Μελιγαλά…..ο διάλογος με τον Δ.Μ. :

-Έχετε ακούσει για κάποιον που βγήκε από την Πηγάδα;

-Είχε βγει ο Μαγγανάς.

-Μήπως είναι θρύλος που δημιούργησε μόνος του;

-Όχι, είναι αλήθεια. Βγήκε ο Μαγγανάς.

-Πως είστε βέβαιος. Τον είδε κάποιος;

-Ναι τον είδανε. Άκουσέ με. Ο Μαγγανάς εκτελέστηκε από τους τελευταίους. Είχε πέσει στην Πηγάδα, αλλά ήταν ζωντανός με ένα ελαφρύ τραύμα. Η Πηγάδα είχε σχεδόν γεμίσει από τα πτώματα. Όταν νύχτωσε έβαλε στην άκρη πτώματα ένα πάνω στο άλλο, πάτησε και κατόρθωσε να βγει. Πέρασε το ξεροπόταμο και πήγε απέναντι και κρύφτηκε στις καλαμιές. Την επόμενη μέρα μια γυναίκα από τη Μαγούλα που πήγε να βοσκήσει τις γίδες της τον είδε. Της είπε τι είχε συμβεί. Η γυναίκα πήγε στο σπίτι της και επέστρεψε με οινόπνευμα και πανιά για τα τραύματά του. Τον είχαν χτυπήσει στο πρόσωπο με τσεκούρι. Του έφερε και κάτι να φάει και κάποια παλιόρουχα να φορέσει. Φεύγοντας τον παρακάλεσε μόνο να αλλάξει κρυψώνα. Του είπε «αν κάποιος με παρακολούθησε θα έρθουν να σε αποτελειώσουν και μετά θα σκοτώσουν και μένα». Έτσι έγινε. Να το γράψεις. Είναι η αλήθεια για τον Μαγγανά».

Καταθέτω σχετικώς και την προσωπική μου εμπειρία και συζήτηση που είχα προ ενός έτους περίπου : «Ο πεθερός μου Λεωνίδας Σουρής νοσηλεύτηκε στο Νοσοκομείο Καλαμάτας και κάποια μέρα του έκανα παρέα. Στο δωμάτιο βρισκόταν δίπλα του ένας ηλικιωμένος άνθρωπος και ένας κύριος τού έκανε παρέα. Όπως γίνεται σε αυτές τις περιπτώσεις πιάσαμε κουβέντα και συστηθήκαμε. Μου είπε πως ονομαζόταν Μαγγανάς και νοσηλευόταν ο πατέρας του. Σε ερώτησή μου για την σχέση τους με τον Βαγγέλη Μαγγανά μου είπε πως επρόκειτο για μακρινό συγγενή τους και ότι ο πατέρας του ήταν για ένα διάστημα στο απόσπασμά του. Σε ερώτησή μου σχετικώς με την τύχη του Βαγγέλη Μαγγανά, μετά την μάχη της Καλαμάτας, μου είπε χωρίς σκέψη (φάνηκε πως το γνώριζε το θέμα) πως από την Καλαμάτα υποχώρησαν μαζί και οι δύο Μαγγαναίοι με τους υπόλοιπους και βρέθηκαν στο Μελιγαλά. Ο Μαγγανάς ήταν τραυματίας από την μάχη της Καλαμάτας και φιλοξενήθηκε σε σπίτι γνωστού του στο Μελιγαλά. Μετά την κατάληψη της πόλεως από τον ΕΛΑΣ τον συνέλαβαν και τον πήγαν για εκτέλεση στην Πηγάδα, τον εκτέλεσαν, αλλά τραυματισμένος (δεν γνώριζε το είδος του τραύματος) γλύτωσε και βγήκε από την Πηγάδα».

Πήρε μέρος στην μάχη του Μακρυγιάννη στα Δεκεμβριανά και ακολούθως μετά την Συμφωνία της Βάρκιζας επέστρεψε στη Μεσσηνία. Χαρακτηριστικότερες ενέργειές του ήταν, η δολοφονία, (εξ αποστάσεως από την ομάδα του), θαμώνων το Ιανουάριο 1946 σε καφενείο της Καλαμάτας που σύχναζαν αριστεροί πολίτες και, τον ίδιο μήνα, η εισβολή στην Καλαμάτα επικεφαλής οπαδών του και η κατάλυση των Αρχών. Επικηρύχθηκε και συνελήφθη τυχαία τον Αύγουστο 1946. Για τις πράξεις του καταδικάστηκε σε θάνατο. Με εφέσεις και με την απουσία μαρτύρων που δεν εμφανίσθηκαν στα Εφετεία, κατόρθωσε να αποφυλακισθεί οριστικά περί το 1948, ενώ πολλές δίκες εκκρεμούσαν μέχρι και το 1950. Τον είχαν καταδιώξει ως αξιωματικοί των κυβερνήσεων 1945-1949, οι Νικόλαος Παπαδόπουλος (Παππούς), Νικόλαος Αγγελίδης και Θρασύβουλος Τσακαλώτος. Τα χρόνια μετά το 1950 ζούσε στο χωριό του. Σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό ατύχημα το 1966 όταν η τρίκυκλη μοτοσυκλέτα του ντεραπάρισε, η βενζίνη της χύθηκε στο στόμα και στη μύτη του και πέθανε από ασφυξία.

Καλαμαράς Αντώνης : Γεννήθηκε στην Καλαμάτα περί το 1920. Σύμφωνα με τον συγγραφέα Γιάννη Ροβολή[47] «ο πατέρας του Δημήτρης ήταν καθηγητής δεν ξέρουμε πού και πού υπηρέτησε, αλλά είχε ανοίξει και στην Καλαμάτα ιδιωτικό σχολείο στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Το 1937, πάντως, που ο γράφων πήγαινε σχολείο στην Καλαμάτα, το ιδιωτικό αυτό σχολείο δεν λειτουργούσε. Η ταμπέλα έλεγε «Ιδιωτικόν Σχολείον Δημ. Καλαμαρά» και τίποτα παραπάνω. Η ταμπέλα αυτή υπάρχει βέβαια και σήμερα, σβησμένη όμως…
Δεν ξέρουμε από πού ήταν η γυναίκα του και πώς τη λέγανε. Είχαν αποκτήσει δυο αγόρια. Σήμερα δεν βρίσκεται στη ζωή κανένας από τους εν λόγω. Δεν μπορεί κανείς εκ του ασφαλούς να κατηγορεί κάποιον και όταν μάλιστα αυτός έχει φύγει από τη ζωή και δεν μπορεί να εκφέρει τις απόψεις και τις δικαιολογίες του απέναντι σε κατηγορίες που του προσάπτουν. Και άπαγε αφ’ ημών κάτι τέτοιο. Δεν μπορούμε όμως να μην αναφέρουμε ότι το ένα από τα παιδιά αυτά, σύμφωνα με όσα τότε διαδραματίστηκαν και την παρουσία που είχε το παιδί αυτό στα τότε τεκταινόμενα, ήταν ένα «ΑΓΟΣ» για το χωριό μας. Ήταν φανερός συνεργάτης των Ναζί. Γύριζε με τα ναζιστικά περίπολα και πρώτος αυτός με το πιστόλι στο χέρι μάζευε θύματα για τα Ναζιστικά μυδραλλιοβόλα. Και όταν πιάσανε τους συγχωριανούς μας το Φλεβάρη του 1944 στην Καλαμάτα, αυτός ήταν επικεφαλής του περιπόλου και με το πιστόλι στο χέρι φώναζε: «Εβγάτε όξω ρε Κουτσαβίτεεεεεεεες……». Τι απόγινε, δεν ξέρουμε. Ξέρουμε, όμως, ότι την προδοσία πολλοί την αγάπησαν. Τον προδότη όμως κανείς…Και ο πατέρας τους την ίδια τύχη είχε. Τον σκότωσε-λέγανε- ο αδερφός ενός θύματος της Ναζιστικής θηριωδίας που τον αδερφό του –πολιτικό μηχανικό- τον είχε παραδώσει στους Ναζιστές το «ΑΓΟΣ» όπως λέμε, ο γιός του. Η παροιμία λέει ότι «αμαρτίαι γονέων παιδεύουσι τέκνα». Εδώ σημειώθηκε το αντίθετο καθώς «αμαρτίαι υιού επαίδευσιν γονέα».

Ο Απόστολος Παρτσακλός αναφέρει σε πολλά σημεία του προαναφερθέντος βιβλίου του τον Αντώνη Καλαμαρά. Γράφει[48] πως είχε συλληφθεί και περιορισθεί, από τον ΕΛΑΣ, ως ύποπτος «αντιδραστικός», και είχε εγκλειστεί σε στρατόπεδο στο χωριό Λαδάς Αλαγονίας. Απελευθερώθηκε χωρίς να δικαστεί λόγω της παρέλευσης μεγάλου διαστήματος κράτησης. «Στο μπλόκο της Καλαμάτας της 5^ης Φεβρουαρίου στην αγορά τη πόλης, υπέδειξε κάποιον προσκείμενο στο ΕΑΜ, επειδή τον είχε δει στο στρατόπεδο να μιλάει με τον στρατοπεδάρχη[49]».
Αναφέρεται πως ήταν στενός φίλος[50] του Γερμανού λοχία Ζοζέφ (Joseph Lang), που ήταν προϊστάμενος της Στρατιωτικής Μυστικής Αστυνομίας (Γκεστάπο) και παντοδύναμος[51]. Ο Ζοζέφ καταγόταν από την Κολωνία και ήταν γνωστός και συμπατριώτης του υπασπιστή του Γερμανού Φρουράρχου[52]. Η Πότα Κακκαβά, συλληφθείσα στο μπλόκο, αναφέρει[53] πως τον είδε στις συλλήψεις της 5^ης Φεβρουαρίου, «με καμπαρντίνα και ρεπούμπλικα» να κρατά ένα πιστόλι, και να φωνάζει «Ράους-Ράους και Γερμανοί από πίσω και οι προδότες…».

Για το τέλος του Αντώνη Καλαμαρά δεν υπάρχει αμφιβολία πως εκτελέστηκε από τους Γερμανούς πριν την αναχώρησή τους, όπως αναφέρει παραπάνω ο Γιάννης Ροβολής και συμφωνεί[54] ο Απόστολος Παρτσακλός.

Κουντούρης Νικόλαος : Σχετικώς με αυτόν αναφέρει[55] ο Νίκος Ζερβής : «…ο Νομάρχης Μεσσηνίας Δημήτριος Περρωτής ήταν παντοδύναμος κύριος της ζωής και του θανάτου των Καλαματιανών, μαζί με μια μικρή ομάδα ενόπλων, κυρίως νεαρών, οι οποίοι τον περιέβαλλαν ως σωματοφύλακες. Δύο ή τρεις από τους «φερέλπιδες» αυτούς νέους είχαν συνεργασία με την Geheime Feldpolizei (G.F.P.) και είχαν αρχίσει έκτοτε να γίνονται το φόβητρο των Καλαματιανών και, κυρίως των νέων ανθρώπων και συμμαθητών τους. Είναι κοινή η ομολογία των συμμαθητών των δύο εκείνων νεαρών συνεργατών του εχθρού, ότι στις συλλήψεις προτιμούσαν τους συμμαθητές τους ή τους συνομήλικους τους. Έχω υπόψη μου επώνυμες μαρτυρίες, για έναν από αυτούς, ότι συνέλαβε συμμαθητή του και τον οδήγησε στον Περρωτή, απλώς και μόνο από το γεγονός ότι κάποτε είχαν διαπληκτισθεί στο σχολείο. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί και το εξής καταπληκτικό, το οποίο σκιαγραφεί την προσωπικότητα ενός νεαρού οπλοφόρου από τον οποίο εξαρτιόταν η ζωή του κάθε πολίτη. Ο ένας λοιπόν από τους προαναφερθέντες δύο νεαρούς, του οποίου ο πατέρας διατηρούσε οπωροπωλείο στην Κεντρική Λαχαναγορά, απέναντι από τους Αγίους Αποστόλους, υπήρξε πρωταγωνιστής ενός επεισοδίου, παρ’ ολίγον θανατηφόρου. Ο συμπολίτης μας ιατρός, ο αείμνηστος Νίκος Τριανταφυλλάκης, τον οποίον είχαν υποχρεώσει οι Γερμανοί να ασκεί καθήκοντα διερμηνέα στην GFP, την λεγόμενη Gestapo, μου ανέφερε το εξής περιστατικό σε συζήτησή μας στις 22 Νοεμβρίου 1990. «Ποίοι εκτέλεσαν τον Κουντ… δεν γνωρίζω. Υποπτεύομαι οι Γερμανοί. Θέλω όμως να τονίσω ότι ο Κ…… είχε λάβει εντολή από το περιβάλλον του Περρωτή να με εκτελέσει. Δεν μπορούσαν να ερμηνεύουν το εξής γεγονός, πώς εγώ, διερμηνέας στη Γκεστάπο, δεν είχα εκτελεστεί από την ΟΠΛΑ, αγνοώντας ότι το καθήκον μου στην Γκεστάπο ήταν να σώζω κόσμο, αδιαφορώντας για τις πολιτικές πεποιθήσεις του. Μια ημέρα, καθώς στο γραφείο μου στη Γκεστάπο μετέφραζαν κάτι χαρτιά, έρχεται προς το μέρος μου ο Κ……. λέγοντάς μου να ρωτήσω τον Γερμανό που εργαζόταν στο ίδιο Γραφείο, αν είχαν να του δώσουν μερικές σφαίρες για το περίστροφό του. Ταυτόχρονα είχε βγάλει το όπλο του, με σηκωμένη την σκανδάλη, και το κρατούσε δίπλα στον κρόταφό μου. Σήκωσα τότε το κεφάλι μου και έρριξα μια ματιά στο περίστροφο. Είδα ότι είχε σφαίρες, αλλά δεν ήταν πλήρες. Εκείνη τη στιγμή άρχισε ο Κ…… να περιστρέφει τον μύλο του όπλου του, οπότε αντιλήφθηκα τις σφαίρες να φθάνουν στην θέση της κάνης. Ενστικτωδώς με το δεξί μου χέρι απωθώ το χέρι του που κρατούσε το περίστροφο στον κρόταφό μου λέγοντας «Ρε Κ……… θα με σκοτώσεις». Λέγοντας αυτά εκπυρσοκρότησε το περίστροφό του. Η σφαίρα πέρασε δίπλα από το πρόσωπό μου και σφηνώθηκε στον απέναντι τοίχο του γραφείου. Αμέσως πετάχτηκε ο Γερμανός, που εργαζόταν στο ίδιο με μένα Γραφείο, και τον αφοπλίζει, ζητώντας του εξηγήσεις για την στάση του αυτή. Δικαιολογήθηκε ότι δεν εγνώριζε ότι το περίστροφό του ήταν οπλισμένο. Έπειτα από λίγες ημέρες έμαθα ότι τον εξετέλεσαν. Πιθανώς οι Γερμανοί».

Σχετικώς με το παραπάνω πρόσωπο και στην προσπάθεια άντλησης στοιχείων για την δράση του, χρησιμοποιώ στοιχεία από το ιστορικού ενδιαφέροντος βιβλίο του Απόστολου Παρτσακλού, ο οποίος σε πολλά σημεία αναφέρεται στον καταδότη Νικόλαο Κουντούρη.

Εκτός από τον Αντώνη Καλαμαρά είχε συλληφθεί και κρατηθεί στο στρατόπεδο του χωριού Λαδάς Αλαγονίας από τον ΕΛΑΣ και ο Νικόλαος Κουντούρης[56], από όπου αργότερα αφέθηκε ελεύθερος. Η πληροφορία αυτή αντλήθηκε από τα πρακτικά δίκης που έγινε στο Ειδικό Δικαστήριο Δοσιλόγων (Ε.Δ.Δ.) Ναυπλίου και αφορούσε υπόθεση του πατέρα του, ο οποίος είχε καταγγελθεί επίσης για συνεργασία με τους Γερμανούς και συμμετοχή στο ίδιο μπλόκο, αλλά αθωώθηκε. Χαρακτηριστικά αναφέρθηκε από μάρτυρα ότι «τον έπιασαν και οι αντάρτες αλλά σε λίγο τον άφησαν…. Κατόπιν έγινε επίσημο όργανο της Γκεστάπο…». Σε άλλο σημείο του ιδίου βιβλίου αναφέρεται[57] πως στην δίκη του πατέρα Κουντούρη ως δοσιλόγου, ο μάρτυρας κατηγορίας Η.Π. κατέθεσε πως ο κατηγορούμενος «είνε καλός άνθρωπος είχε όμως την ατυχίαν να έχη ένα κακό παιδί που ανεμειγνύετο σε διάφορες παλιοδουλειές. Προσπαθούσε ο κατηγορούμενος να το συγκρατήσει αλλά τίποτε, το έπιασαν κι οι αντάρτες αλλά σε λίγο το άφισαν. Κατόπιν έγινε και επίσημο όργανο της Γκεσταπό παρά τας παρακλήσεις και πιέσεις του πατέρα του να μην αναμιχθή σ’ αυτή την δουλειάν, μάλιστα μίαν ημέραν τον εκτύπησεν τον πατέραν του κ΄ τράβηξε κ΄ περίστροφο να τον σκοτώση-κ΄ ενθυμούμαι ένα Σάββατον οι Γερμανοί έκαμαν μπλόκο κ΄ συνέλαβαν διαφόρους πολίτας, ήτο δε μαζύ με τους Γερμανούς κ΄ ο υιός του κατηγορουμένου- έν τέλει ο υιός του κατηγορουμένου εξετελέσθη παρά των Γερμανών…».

Τζουμάνης Αναστάσιος : Στις συλλήψεις του Φεβρουαρίου 1944 συμμετείχε ο Αναστάσιος Τζουμάνης που καταγόταν από το χωριό Λάπι Κοπανακίου. Βρέθηκε στην Καλαμάτα μαζί με άλλους συγγενείς του. Μεταφέρω τα παρακάτω σύμφωνα με την Γ.Φ. 64 ετών, ανιψιά του αναφερομένου Αναστασίου Τζουμάνη : «Σου λέω όσα είχα ακούσει από την μητέρα μου. Στην Καλαμάτα τις μέρες των μαχών με τον ΕΛΑΣ ήταν τέσσερεις Τζουμαναίοι. Ο Αναστάσιος Τζουμάνης παιδί του Αναστασίου βρέθηκε στην Καλαμάτα το Γενάρη του 1944 προσπαθώντας να γλυτώσει από την επιστράτευση που ήθελε να του κάνει ο ΕΛΑΣ στο Κοπανάκι. Στην Καλαμάτα εντάχθηκε στα Τάγματα. Δεν έχω πληροφορηθεί αν συνεργάστηκε με τους Γερμανούς. Ήταν αρχηγός στην μάχη στο Φρούριο της Καλαμάτας όπου αντιστεκόταν. Εκεί σκοτώθηκαν και οι άλλοι τρεις Τζουμαναίοι. Τα αδέλφια Παναγιώτης και ο Γιάννης παιδιά του Παρασκευά και ο αξιωματικός γιατρός Παναγιώτης Τζουμάνης ο οποίος πολλές φορές είχε σώσει αριστερούς που τους αδικούσαν (η διήγηση αυτή επαληθεύεται με την περιγραφή[58] που κάνει ο Γρηγόριος Κριμπάς για την προστασία που παρείχε ο Παναγιώτης Τζουμάνης στον Κώστα Μπαξιβανάκη σώζοντάς τον από δολοφονική απόπειρα τον Γενάρη του 1944).  

Φλέσσας Ιωάννης : Σύμφωνα με τα γραφόμενα από τον Νίκο Ζερβή ο «Ι.Φ. ήταν γόνος παλαιάς πολιτικής οικογένειας της Καλαμάτας, ο οποίος κατάντησε να γίνει συνεργάτης των Γερμανών και ο οποίος πλήρωσε όπως του άξιζε το τίμημα της προδοσίας του. Θυμάμαι, από εκείνα τα χρόνια, την «πληρωμή» της προδοσίας του. (Ο Ι.Φ. βρισκόταν στο Γερμανικό Φρουραρχείο της Τρίπολης συνοδεύοντας τους 200 περίπου Καλαματιανούς που είχε συλλάβει το Λακωνικό Τάγμα Βρεττάκου στις συλλήψεις της 27/1/1944 και είχε παραδώσει στους Γερμανούς. Οι 19[59] από αυτούς είχαν υποδειχθεί από τον Φλέσσα μέσα από το παράθυρο του Γερμανικού Φρουραρχείου Καλαμάτας). Λεγόταν ότι πριν από την εκτέλεση των πατριωτών, του ανακοίνωσαν οι Γερμανοί ότι θα εκτελούσαν 50 άτομα και του έδωσαν έναν κατάλογο. Αυτός πήρε τον κατάλογο και πήγε να εκφωνήσει τα ονόματα των υποψηφίων μελλοθανάτων. Όταν τελείωσε την ανάγνωση διαπίστωσε ότι είχαν αναγραφεί 49 ονόματα αντί 50. Γύρισε πίσω στους Γερμανούς και τους είπε «ενώ μου είχατε πει για 50 ο κατάλογος έγραφε 49». Τότε ένας ψυχρός Γερμανός του απάντησε. «Σωστά, και ένας εσύ γίνονται 50».

Η ΚΑΛΑΜΑΤΑ ΣΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΜΑΡΤΥΡΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ

Στις 15 Ιουνίου 1917 ο αείμνηστος Νίκος Ζερβής συναντήθηκε με τον τότε δήμαρχο Καλαμάτας, και νυν Περιφερειάρχη Πελοποννήσου, Παναγιώτη Νίκα και του παρέδωσε κατάλογο με ονόματα Ελλήνων εκτελεσθέντων από τους κατακτητές την περίοδο 1941-1944. Στις 4 Αυγούστου 2017 ο δήμαρχος συναντήθηκε με τον τότε υπουργό Εσωτερικών Παναγιώτη Σκουρλέτη και κατέθεσε το αίτημα. Συμφωνήθηκε να προωθηθεί, από πλευράς Υπουργείου, ταχύτατα το αίτημα για κατάταξη της Καλαμάτας στις Μαρτυρικές Πόλεις.

Το αίτημα του Δήμου Καλαμάτας είχε ως εξής:

«Η Καλαμάτα, κατά την περίοδο 1941-1944, πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος λόγω εκτελέσεων από τις Γερμανικές και Ιταλικές δυνάμεις Κατοχής. Πολίτες της συνελήφθησαν και εκτοπίσθηκαν ως όμηροι ή ως κρατούμενοι σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως, εντός και εκτός Ελλάδος, πολλοί εκ των οποίων απεβίωσαν σε καθεστώς πικρής δουλείας, ενώ η πόλη υπέστη μεγάλες ζημίες λόγω καταστροφών κτηρίων, αρπαγής αγαθών και άλλων βαρβάρων πράξεων, στις οποίες προέβησαν οι Ιταλικές και Γερμανικές Δυνάμεις.

Τούτων δοθέντων και σε εφαρμογή της 254/2017 Αποφάσεως του Δημοτικού μας Συμβουλίου, ο Δήμος Καλαμάτας ζητεί τη συμπερίληψη της πόλεως της Καλαμάτας στις Μαρτυρικές Πόλεις περιόδου 1941-1944, επικαλούμενος το άρθ. 18 παρ. 5 Νόμου 2503/1997.

Τα δεινά που επισώρευσαν στην Καλαμάτα οι Ιταλικές και Γερμανικές Δυνάμεις Κατοχής, σύμφωνα κυρίως με τα στοιχεία που ευγενώς παρέσχε στο Δήμο μας ο Καλαματιανός ιστοριοδίφης και συγγραφέας σχετικού πολύτομου έργου («ΚΑΛΑΜΑΤΑ, Κατοχή – Αντίσταση – Απελευθέρωση») Νίκος Ι. Ζερβής, αλλά και από άλλες ιστορικές πηγές, αποδεικνύουν – πέραν πάσης αμφιβολίας – ότι υπήρξε βαρύς ο φόρος αίματος για την Ελευθερία, που κατέβαλε η Καλαμάτα κατά την περίοδο της Ιταλικής Κατοχής (18 Ιουνίου 1941 – 8 Σεπτεμβρίου 1943) και της δεύτερης Γερμανικής Κατοχής (8 Σεπτεμβρίου 1943 – 5 Σεπτεμβρίου 1944). Σημειώνεται ότι οι Γερμανικές Δυνάμεις κατέλαβαν την Καλαμάτα στις 29 Απριλίου 1941 και παρέδωσαν τη διοίκηση στις Ιταλικές, στις 18 Ιουνίου του ιδίου έτους.

Η συμπερίληψη της Καλαμάτας στις Μαρτυρικές Πόλεις συνιστά τη δίκαιη αναγνώριση της θυσίας των εκτελεσθέντων και των δεινών που ο Καλαματιανός λαός υπέστη».

Την Κυριακή στις 22 Δεκεμβρίου 2019 έγιναν τα αποκαλυπτήρια του Μνημείου για τους εκτελεσμένους στον χώρο της ανασυσταθείσας Πύλης στον παλαιό χώρο του Στρατοπέδου Καλαμάτας, στον ευρύτερο χώρο δηλαδή που συντελέστηκε η δολοφονία των Ελλήνων από τον Γερμανικό στρατό κατοχής. Το Μνημείο, έργο του γλύπτη Αντώνη Μυρωδιά, αποτελείται από το συμβολικό  Μνημείο και από κατασκευή με τα ονόματα εκτελεσθέντων. Σε επικοινωνία με τον Ηλία Μπιτσάνη ενημερώθηκα, με βάση τα δημοσιεύματα της εφημερίδος "Ελευθερία", πως στα 199 ονόματα, συμπεριλαμβάνονται και ονόματα Πατριωτών, εκτός της πλειοψηφίας που ήταν όσοι εκτελέστηκαν στο Στρατόπεδο τον Φεβρουάριο του 1944, που εκτελέστηκαν και σε άλλες δολοφονίες. Βασική πηγή πληροφοριών υπήρξαν οι καταγραφές από τα βιβλία του Νίκου Καράμπελα από το 1962, του Τάσου Αποστολόπουλου το 2000 και του Νίκου  Ζερβή από το 2007.

Διάβασα με προσοχή τα ονόματα των 199 που είναι αναρτημένα σε εγχάρακτη γραφή στο Μνημείο, τα αντέγραψα και τα έκανα παραβολή με την παλαιά λίστα των 153. 

Στην παραπάνω εκδήλωση για τα αποκαλυπτήρια του Μνημείου, ο Περιφερειάρχης Παναγιώτης Νίκας αφού ανέφερε ότι απορρίφθηκε από την αρμόδια επιτροπή του υπουργείου Εσωτερικών το σχετικό αίτημα του Δημοτικού Συμβουλίου, για την ένταξη της Καλαμάτας στο Δίκτυο Μαρτυρικών Πόλεων, επεσήμανε ότι η Καλαμάτα δικαιούται να είναι στον κατάλογο των Μαρτυρικών Πόλεων της πατρίδας μας.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΟΝΤΑΙ ΟΙ ΔΥΟ ΛΙΣΤΕΣ

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

*Στα ονόματα που αναφέρονται στο νέο μνημείο έχουν προστεθεί ονόματα που αναφέρθηκαν στον Τάσο Αποστολόπουλο σε έρευνα που ολοκληρώθηκε με την έκδοση του βιβλίου "Μεσσηνιακή Εκατόμβη 1940-1944". Είχαν προηγηθεί δημοσιεύματα με τα ονόματα που είχε συγκεντρώσει σε διάφορες πηγές με την παράκληση να επικοινωνήσουμε με το συγγραφέα συγγενείς των οποίων δεν καταγράφονταν τα ονόματα. Πέραν τούτων έχουν παραληφθεί τρία ονόματα που καταγράφονται σε προηγούμενες καταστάσεις, ενώ έχουν περιληφθεί ονόματα πατριωτών που έχουν εκτελεστεί σε άλλα σημεία ή στο στρατόπεδο σε διαφορετικές εποχές. Θεωρώ ότι θα πρέπει να γίνει περισσότερο προσεκτική έρευνα, να αποκατασταθούν λάθη που θα εντοπιστούν και να προστεθούν τα ονόματα όλων των πατριωτών που εκτελέστηκαν στο στρατόπεδο σε άλλες ημερομηνίες".

Υ. Γ. Πολύτιμα για την έρευνα ήταν τα βιβλία των Νίκου Καράμπελα, Νίκου Ζερβή και Τάσου Αποστολόπουλου στα οποία αναφέρονται ονόματα εκτελεσμένων.    

 

 

 

 

 

 

---

[1] Υπάρχει μια διχογνωμία για το αν ήταν 4/2/1944 ημέρα Παρασκευή ή 5/2/1944 ημέρα Σάββατο. Με βάση την Γερμανική αναφορά της 6/2/1944 εκτιμώ πως ήταν η 5^η Φεβρουαρίου. Ο πεθερός μου Σουρής Λεωνίδας, του οποίου συνέλαβαν την μητέρα, μου είπε πως ήταν Σάββατο 5/2/44 και είχε λαϊκή αγορά, καθώς η μητέρα του πήγαινε στην λαϊκή αγορά κάθε Σάββατο. Την Παρασκευή δεν θα είχε αρκετό κόσμο για να ψωνίσει. Ο μπάρμπα Γιάννης Ροβολής μου είπε πως κάποιοι Αλαγόνιοι είχαν κατέβει την Καλαμάτα για να πουλήσουν προϊόντα τους. Ο Νίκος Ι. Ζερβής γράφει ξεκάθαρα για συλλήψεις στις 4/2/1944.

[2] Ζερβής Ι. Νίκος. «Καλαμάτα-Αντίσταση-Απελευθέρωση» τόμος Ε΄ (1.1.1944-5.9.1944). Καλαμάτα 2005, σελ. 15.

[3] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.53.

[4] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.59.

[5] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.60.

[6] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.61.

[7] Παρτσακλός Ν. Απόστολος. Ο ένοπλος δοσιλογισμός στη Μεσσηνία. Δράση και ποινική αντιμετώπιση. Εταιρία Σύγχρονης Ιστορίας. Αθήνα 2020. Σελ.348.

[8] https://ethniki-antistasi-dse.gr/mploko-kalamatas.html

[9] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. υποσημείωση σελ.61.

[10] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.60.

[11] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.63.

[12] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.68.

[13] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.75.

[14] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.82.

[15] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.83.

[16] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.114-115.

[17] Σχετικώς με τους Διερμηνείς-Μεταφραστές επί Κατοχής: «Έλληνες διερμηνείς στην υπηρεσία των Γερμανικών Αρχών Κατοχής». Της Γκάτσιου Παναγιώτας. Διπλωματική εργασία στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας υπό την επίβλεψη του καθηγητή Στράτου Δορδανά.

[18] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.115, υποσημείωση 26.

[19] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.92, υποσημείωση 1.

[20] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.100-101.

[21] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ.100-101.

[22] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ. 100-101. Η επιστολή φέρει ημερομηνία παραλαβής 5/2/1944, ημέρα Σάββατο ότι παρελήφθη 3.30μμ, και είναι γραμμένη με το χέρι του πατέρα του δολοφονημένου Στράτη Καράμαλη. Έτσι αποδεικνύεται πως ρούχα κάποιων εξ αυτών που επρόκειτο να εκτελεστούν τα παρέδωσε ο παπα-Τσίχλης στους συγγενείς τους αυθημερόν, μετά την σύλληψή τους και όχι μετά τις εκτελέσεις τους.

 [23] Εφημερίδα Καλαμάτας «Θάρρος», φύλο της 29/5/1945. Αρχείο Ηλία Μπιτσάνη.

[24] Σχετικώς με τα πτώματα στον ποταμό Νέδοντα, ο ενδιαφερόμενος μπορεί να βρει πληροφορίες από δημοσιεύματα της εποχής στην εφημερίδα «Θάρρος» στα φύλα της 14 & 18/9/1945.

[25] Εφημερίδα Καλαμάτας «Θάρρος», φύλο της 30/5/1945. Αρχείο Ηλία Μπιτσάνη.

[26] Εφημερίδα Αθηνών «Ριζοσπάστης», φύλο της 30/5/1944. Αρχείο Ηλία Μπιτσάνη.

[27] Εφημερίδα Καλαμάτας «Θάρρος», φύλο της 13/6/1945. Αρχείο Χρήστου Νικ. Ζερίτη.

[28] Κουμάντου Χ. Παναγή. Οι Δήμαρχοι της Καλαμάτας 1834-1978. Σελ. 380. Αναφέρεται πως ο Νικόλαος Στρούμπος ήταν Γραμματέας του Δήμου Καλαμάτας και χρημάτισε Δήμαρχος από τον Μάρτιο έως τον Οκτώβριο του 1945, διαδεχόμενος την, από 13/9/1944 μέχρι τον Φεβρουάριο του 1945, ασκούσα δημαρχιακά καθήκοντα ΛΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ με Πρόεδρο τον Γ. Δάλλα.

[29] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. 95, υποσημείωση 2.

[30] Παρτσακλός Ν. Απόστολος. Ο ένοπλος δοσιλογισμός στη Μεσσηνία. Δράση και ποινική αντιμετώπιση. Εταιρία Σύγχρονης Ιστορίας. Αθήνα 2020. Σελ.348.

[31] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ. 116.

[32] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ. 117.

[33] Παρτσακλός Ν. Απόστολος. Ό.π, σελ.. 150.

[34] Ό.π. σελ. 150, υποσημείωση 369.

[35] Σωφρονά Δ. Χρίστου. Ένας Μακρονησιώτης θυμάται την δεκαετία (1940-1950). Καλαμάτα 2007. Β΄ έκδοση, σελ.221.

[36] https://ethniki-antistasi-dse.gr/mploko-kalamatas.html

[37] Εφημερίδα Μεσσηνίας «Ελεύθερη Μεσσηνία», φύλο της 9/2/1945.

[38] Παρτσακλός Ν. Απόστολος. Ό.π, σελ.. 177,8.

[39] Κουμάντος Χ. Παναγής. Οι Δήμαρχοι της Καλαμάτας 1834-1978. Καλαμάτα 2017, σελ.379.

[40] Ό.π. σελ.399.

[41] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ. 104, υποσημείωση 9..

[42] Παρτσακλός Ν. Απόστολος. Ο ένοπλος δοσιλογισμός στη Μεσσηνία. Δράση και ποινική αντιμετώπιση. Εταιρία Σύγχρονης Ιστορίας. Αθήνα 2020. Σελ.348.

[43] Εφημερίδα Αθηνών «Εμπρός» φύλο της 24/5/1946, σελ. 4.

[44] Ζερβής Ι. Νίκος. «Καλαμάτα-Αντίσταση-Απελευθέρωση» τόμος Ε΄ (1.1.1944-5.9.1944). Καλαμάτα 2005, σελ. 56-59.

[45] Παρτσακλός Ν. Απόστολος. Ό.π. σελ. 176.

[46] Μπουγάς Κων. Ιωάννης. «Η Πηγάδα του Μελιγαλά και ο Άρης Βελουχιώτης». Εκδόσεις Πελασγός 2016, σελ.112-114.

[47] Ροβολής Γ. Ιωάννης. «Εγράφομεν εν Αλαγονία. Οικογενειακά επώνυμα, ιστορικά, ανέκδοτα, κατοίκων του χωριού Αλαγονίας Ταϋγέτου». Έκδοση του Συλλόγου Αλαγονίων Καλαμάτας. Καλαμάτα 2020. Σελ. 198.

[48] Παρτσακλός Ν. Απόστολος. Ό.π. σελ. 109.

[49] Ό.π. σελ. 109.

[50] Ό.π. σελ. 174.

[51] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ. 26.

[52] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ. 220.

[53] Παρτσακλός Ν. Απόστολος. Ό.π. σελ. 175.

[54] Ό.π. σελ. 179.

[55] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ. 53,54.

[56] Παρτσακλός Ν. Απόστολος. Ό.π. σελ. 109 και υποσημείωση 260.

[57] Ό.π. σελ.379.

[58] Ό.π. σελ. 173.

[59] Ζερβής Ι. Νίκος. Ό.π. σελ. 39.