Το Χριστουγεννιάτικο Δένδρο. Ιστορία & Λαογραφία.

ΤΟ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΚΟ ΔΕΝΤΡΟ

        Όλοι γνωρίζουμε πως το έθιμο του Χριστουγεννιάτικου Δένδρου το έφεραν οι Βαυαροί στην Ελλάδα επί  Όθωνος περί το 1833. Αναδιφώντας παλιές αθηναϊκές εφημερίδες βρήκα την παρακάτω είδηση δημοσιευμένη στην εφημερίδα «Αιών» στο φύλλο 5.168 την 1.1.1888. Η είδηση μου έδωσε το έναυσμα να ψάξω το θέμα περισσότερο.
«Την εσπέραν της προχθές Τετράδος ετελέσθη εν τω Νοσοκομείω του Ευαγγελισμού η λεγομένη εορτή του δένδρου των Χριστουγέννων, ην εισηγάγομεν ήδη εις τα ημέτερα ήθη, παραλαβόντες εκ των Εσπερίων λαών. Το δένδρον έπεμψε, κατά το σύνηθες, η φιλάνθρωπος και φιλόθρησκος ημών Βασίλισσα, περιεκοσμήσασα αυτό χάριν των ασθενών και των θεραπόντων του Νοσοκομείου δια δώρων αξίας χιλίων διακοσίων περίπου δραχμών. Κατά την τελετήν παρέστησαν η Βασίλισσα, η βασιλόπαις Αλεξάνδρα και ο Βασιλεύς. Αφού δε εψάλησαν άσματα υπό των νοσοκόμων γυναικών αρμόζοντα τη τελετή, η Βασίλισσα διένειμε τα δώρα ιδίαις χερσί, περιλθούσα και τας κλίνας των ασθενών, όσοι δεν ηδυνήθησαν να παρευρεθώσιν εξ αδυναμίας εις την αίθουσαν της τελετής».
         Πρόκειται για την  βασίλισσα Όλγα, Μεγάλη Δούκισσα Όλγα Κωνσταντίνοβνα της Ρωσίας, σύζυγο του βασιλιά  Γεωργίου Α΄ η οποία είχε θέσει υπό την προστασία της το νοσοκομείο, το οποίο ιδρύθηκε το 1872. Σχετικώς με την ιστορία του Νοσοκομείου Ευαγγελισμός δες  http://www.evaggelismos-hosp.gr/index.php/istoriko

         Η είδηση έχει ιδιαίτερη αξία διότι η ακολουθούμενη φρασεολογία περί του «Δένδρου των Χριστουγέννων» αποδεικνύει πως η χρονολόγηση  του ερχομού του εθίμου στην Ελλάδα από τους Βαυαρούς  είναι αυθαίρετη και λανθασμένη, δηλαδή δεν έγινε το 1833 αλλά πολύ μεταγενέστερα . Βέβαια είναι άλλο ζήτημα το αν έχει ο βασιλιάς Όθων ένα χριστουγεννιάτικο δέντρο στο παλάτι του και άλλο το έθιμο αυτό να υιοθετηθεί από το λαό και να καθιερωθεί.

Ο  αείμνηστος λαογράφος Δημήτριος Λουκάτος (1908 - 2003), ο οποίος στο βιβλίο του ο «Χριστουγεννιάτικα και των Γιορτών» Β΄ έκδοση –Φιλιππότης 1984 έχει πολλά σχετικά κείμενα. Σε υποσημείωση στην σελ. 79 γράφει: «πριν το 1833 κανείς στην Ελλάδα δεν ήξερε το λεγόμενο «Χριστουγεννιάτικο Δέντρο», αυτό το κωνικό κλαρί ελάτου, με τα φώτα, με τα παιχνίδια και τα … μπαμπάκια (αντί για χιόνι), που μας ήρθε απ’ έξω. Το πρωτόστησαν στα ανάκτορα του Όθωνα οι Βαυαροί, πρώτα στο Ναύπλιο και ύστερα στην Αθήνα. Είναι γερμανικό και σκανδιναβικό έθιμο και από εκείνους τους λαούς το έμαθαν και οι άλλες χώρες.

 Ακόμα και στην Αγγλία το πρωτογνώρισε την ίδια εποχή μ’ εμάς, όταν το έστησε στα ανάκτορά της το 1839, ο βασιλικός σύζυγος της Βικτωρίας, ο Αλβέρτος. Βέβαια στους Ευρωπαϊκούς λαούς κυκλοφόρησε γρήγορα το έθιμο, ενώ στην Ελλάδα μετά από τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο εκλαϊκεύτηκε.

        Πρέπει να ξέρουμε ότι η χρησιμοποίηση γενικά, πράσινων φυτών τις μέρες αυτές, ιδιαίτερα την Πρωτοχρονιά, που βρίσκεται στο κέντρο του Δωδεκαήμερου, δεν είναι και στην Ευρώπη κάτι νεώτερο. Το συνήθιζαν στις Καλένδες του Ρωμαίοι, που κρεμούσαν από τις πόρτες και τα παράθυρα δάφνες και μυρτιές ή κλαδιά από άλλα δέντρα και θάμνους (όπως έκαναν και οι αρχαίοι Έλληνες σε δικές τους γιορτές), έφτιαχναν στεφάνια  από λουλούδια και τα κρεμούσαν και αυτά και, το σπουδαιότερο, έβαζαν μέσα στα κλαδιά γιορταστικά φαναράκια. Το έθιμο το συνέχισαν και στα βυζαντινά-ελληνικά χρόνια και ξέρουμε ότι ο κόσμος στόλιζε και τότε, το χάραμα της Πρωτοχρονιάς, τα σπίτια και τα μαγαζιά του με δάφνες, με κλαδιά από ελιά και με στεφάνια».

        Μια άλλη εκδοχή περί της ελεύσεως του εθίμου στην Ελλάδα είναι και η παρακάτω:

Το πιο γνωστό καφενείο στην μεταεπαναστατική Αθήνα ήταν αυτό της «Ωραίας Ελλάδος»,

 κοντά στην μητρόπολη Αγία Ειρήνη. Το μεγάλο αυτό καφενείο ήταν το πρώτο δημόσιο κέντρο που στόλισε για πρώτη φορά το 1848 χριστουγεννιάτικο έλατο με πολύχρωμα κεράκια, επιχρυσωμένους καρπούς, παιχνίδια από αληθινή πορσελάνη και ένα σωρό άλλα μπιχλιμπίδια. Για την εποχή στοίχιζαν πανάκριβα, επειδή τα έφερναν όλα από το εξωτερικό. Αυτή η χριστουγεννιάτικη "ατραξιόν", που κατέπληξε και συνάρπασε κυριολεκτικά τους Αθηναίους, μικρούς και μεγάλους, ήταν έμπνευση ενός Βαυαρού αξιωματικού, του Ρούντολφ Έρχαρτ, που ήταν πραγματικά φιλέλληνας. 

        Ο Έρχαρτ, όπως γράφει στα απομνημονεύματά του, ήθελε να γενικεύσει το ωραίο αυτό έθιμο, πιστεύοντας πως ήταν προϊόν της πατρίδας του. Δεν ήξερε, δηλαδή, πως το «χριστουγεννιάτικο δεντράκι» είχε τις ρίζες του στο Βυζάντιο, γιατί ο πρώτος που σκέφθηκε να στολίσει τα κλαδιά του έλατου με πολύχρωμα κεριά, άσπρα, κίτρινα και κόκκινα, ήταν ο νεαρός αυτοκράτορας Μιχαήλ ο Γ΄, ο επιλεγόμενος ‘Μέθυσος’. Για τον Μιχαήλ, θα μπορούσε να πει κανείς πως ήταν ο πρώτος ‘τέντυ –μπόυ’, που έβγαλε η φημισμένη πόλη των Καισάρων, επειδή του άρεσε να ξαφνιάζει τους ανθρώπους με τις τρέλες του. Μια παραμονή Χριστουγέννων, λοιπόν, διέταξε τους αυλικούς του να τοποθετήσουν κατά τη διάρκεια της νύχτας ένα μεγάλο έλατο στην πλατεία του Ταύρου, όπου ήταν και τα ανάκτορα. Όπως και αν έχει το ζήτημα, κατά κάποιον τρόπο ο Έρχαρτ πέτυχε αυτό που ήθελε. 

Γιατί τα επόμενα Χριστούγεννα, τα Χριστούγεννα του 1849, έκαναν την εμφάνισή τους και άλλα στολισμένα έλατα, σε διάφορα αρχοντικά της Αθήνας. Από εκεί και πέρα το έθιμο καθιερώθηκε φτάνοντας ως την εποχή μας. (Από τα Λαογραφικά του δημοσιογράφου Γιάννη Ιωαννίδη. Επιμέλεια κειμένου, Φίλιππου Φίλιππα. Από το περιοδικό «ιστορία εικονογραφημένη», τεύχος 462, Δεκέμβριος 2006 σελ.52

          Κατά κάποια άλλη εκδοχή το πρώτο χριστουγεννιάτικο δέντρο σε ελληνικό σπίτι στολίστηκε το 1843 στην Πλάκα, στο σπίτι του διπλωμάτη Ιωάννη Παπαρρηγόπουλου. Επρόκειτο για έλατο που ξεπερνούσε τα δύο μέτρα και κοσμούσε τη μεγάλη αίθουσα του σπιτιού. Ήταν στολισμένο με κεράκια και στολίδια που είχε αγοράσει ο Παπαρρηγόπουλος από τη Ρωσία, σε ένα από τα πολλά του ταξίδια, καθώς ήταν γενικός πρόξενος της Ρωσίας στην Ελλάδα και σε μικρή ηλικία είχε σπουδάσει νομικά στη Μόσχα.
Την παραμονή των Χριστουγέννων οι Αθηναίοι κατέφθαναν στο σπίτι του Παπαρρηγόπουλου για να θαυμάσουν το δέντρο και να του ευχηθούν Καλά Χριστούγεννα. Όταν ο Μακρυγιάννης είδε το εντυπωσιακό δέντρο κούνησε το κεφάλι του και είπε: «Ωραίο είναι, κυρ-Γιάννη. Και του χρόνου να είμαστε καλά. Αλλά τα δέντρα μου εγώ δεν τ’ αφήνω να φυτρώσουν μέσα στην κάμαρα! Μόνο τ’ άρματά μου φυτρώνουν εκεί». Το στόλισμα του δέντρου ως χριστουγεννιάτικο έθιμο ήρθε στην Ελλάδα μετά την έλευση του Όθωνα και των Βαυαρών συμβούλων του. Η συνήθεια αυτή είχε ξεκινήσει πρώτη φορά στη Γερμανία, το 1539. Το σπίτι βρισκόταν στην οδό Κυδαθηναίων, η οποία τα μεσαιωνικά χρόνια ονομαζόταν ¨πλατέα Ρούγα του Αλίκοκκου».... 
Από το βιβλίο «Αθήνα» Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία», βιβλιοπωλείον της Εστίας,  Θανάσης Γιοχάλας, Τόνια Καφετζάκη... 

       Όπως και να έχει το ζήτημα αυτό, περί του ερχομού του Χριστουγεννιάτικου Δέντρου στην Ελλάδα ως εθίμου, ουσιαστικά ο λαός μας το έβαλε στα σπίτια του μετά το 1930 και έφθασε μέχρι τις μέρες μας με όλες τις παραλλαγές του, ξενόφερτες όλες, ιλουστρασιόν απομιμήσεις, έθιμο θυσία στο βωμό του φτηνού εντυπωσιασμού και του αχαλίνωτου καταναλωτισμού. Τα στολίζουν πλέον στα εμπορικά καταστήματα και στους δημοτικούς χώρους από τα μέσα του Νοεμβρίου με στόχο να φέρουν γρηγορότερα τις γιορτές και τα ψώνια μα και την πρόωρη εορταστική ανία.