ΑΡΟΤΡΙΑΣΗ ΣΤΟ ΔΡΩΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΔΟΥΣΑΣ ΤΑΫΓΕΤΟΥ

ΑΡΟΤΡΙΟΣΗ ΣΤΟ ΔΡΩΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΔΟΥΣΑΣ ΤΑΫΓΕΤΟΥ*

* Για ευγνώμονες και υστεροφημίας λόγους οφείλω να ονομάσω τους Νεδουσαίους που αρχικά συνάντησα το 1995, το 1996 και το 1997, οι οποίοι, ως συμμετέχοντες κατά οικογενειακή παράδοση στο Δρώμενο, με βοήθησαν στην συνολική καταγραφή του προκειμένου να το παρουσιάσω στους Λαογράφους κ.κ. Μερακλή και Αικατερινίδη. Είναι οι κ.κ. Κώστας Σούμπλης, Γιάννης Ηλιόπουλος, Νικήτας Βεργινάδης, Παναγιώτης Μπατσικούρας, Βασίλης Βαρελάς και Χρήστος Αλεξανδρόπουλος. Βέβαια αναφέρω πάλι πως ο Αλαγόνιος Φίλος μου Αντώνης Καζάκος είναι ο πρώτος που διέγνωσε την μεγάλη αξία του Δρωμένου της Νέδουσας, με πίεσε προς την έρευνα και την μελέτη του Δρωμένου και επέμενε στην δημοσιοποίησή του. Παρ’ όλο που το πρώτο κείμενό μου, περιγραφικό των όσων είδα το 1997, το οποίο δημοσιεύθηκε το 1998 στο περιοδικό «Ιθώμη», «αποσύρθηκε» κατόπιν επεμβάσεως του μακαριστού Μητροπολίτου Μεσσηνίας Χρυσοστόμου και όλα όσα επακολούθησαν δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα «Ελευθερία», οι Φίλοι αυτοί παρέμειναν δίπλα μου και με υποστήριξαν-καθώς και η «Ελευθερία» και ο δημοσιογράφος της κ. Ηλίας Μπιτσάνης-στις επιθέσεις που δέχτηκα τότε για να σταματήσω να ερευνώ και να ασχολούμαι με το Δρώμενο της Νέδουσας.-
  Χρήστος Νικ. Ζερίτης

«…Ήδη το υννίον σχίζει μετά μυστηριώδους τριγμού και αυλακώνει τα χλοάζοντα της γης στέρνα. Ιερά φρικίασις διατρέχει τα νεύρα τών, από της γης και μόνον αποζώντων, εκείνων Ελλήνων. Τα όμματα των γερόντων και τα ιδικά μου πληρούνται δακρύων…». Γ. Βιζυηνός 1888.

Στο Δρώμενο της Νέδουσας το μοτίβο της Αροτρίοσης έχει πρωτεύοντα ρόλο. Ουσιαστικά καθορίζει το ζητούμενο. Την γονιμότητα και την καρποφορία. Τρεις φορές οργώνεται το «χώμα» παράλληλα με την «σπορά», την «περιποίηση της γης», την "πρόσκληση της βροχής" και την «στάχτωση». Λίγο αργότερα, στο μοτίβο του Γάμου, ολοκληρώνεται η «νόμιμη» σχέση του θείου με το γήινο, καθώς η «ερωτική σκηνή» πάνω στην τρείς φορές οργωθείσα γη επαληθεύει και πάλι τον Ησίοδο που περιέγραφε την γενετήσια σκηνή της θεάς Δήμητρας με τον θνητό Ιασίωνα στην «Θεογονία» στους στίχους 969-971:

                       ... Η Δήμητρα τον Πλούτο γέννησε η θεϊκότατη θεά
                       με τον ήρωα Ιάσιο σμίγοντας στη γλυκιά αγάπη
                       σε τρισαλέτριστο χωράφι...

«...Ετοίμασε δύο αλέτρια, στο σπίτι φτιάχνοντάς τα, μονοκόμματο και συνδεμένο, γιατί πολύ καλύτερο είναι αυτό. Γιατί αν το ένα σπάσεις, το άλλο θα βάλεις στα βόδια. Από δάφνη και από φτελιά είναι το πιο ασκουλήκωτο τιμόνι, από δρυ το αλετροπόδι, το στιβάρι από πουρνάρι. Και το ζευγάρι εννιάχρονο σερνικά να αποκτήσεις, γιατί αυτών η δύναμη δεν κόβεται, αφού στην ακμή τους βρίσκονται. Αυτά είναι τα πιο  καλά στη δουλειά. Αυτά δεν  θα μαλώσουν στο αυλάκι και σπάσουν το αλέτρι και ν’ αφήσουν αγίνωτη τη δουλειά. Και σ’ αυτά από κοντά σαραντάρης γερός να πηγαίνει έχοντας φάει ψωμί τετράκοφτο οχτώ μπουκιές, που φροντίζοντας τη δουλειά θα τραβάει ίσα στ’ αυλάκι, χωρίς να κοιτάει για τους συνομίληκους αλλά στη δουλειά έχοντας την ψυχή του. Απ’ αυτόν άλλος νεότερος  δεν  θάναι καλύτερος να σκορπάει το σπόρο και ν’ αποφεύγει το διπλοσπάρσιμο...».
 

Έτσι συμβουλεύει ο Ησίοδος, τον 7^ο π.Χ αιώνα, τους αγρότες. Και πως να μην είναι σπουδαία η αναφορά στο Αλέτρι που γίνεται από τον Ησίοδο, αφού στην εποχή του βρίσκεται στο κατακόρυφο της αξίας του αυτός ο «πρωτόγονος» τρόπος καλλιέργειας της Γης, ιδιαίτερα που το Υνί είναι τότε σιδερένιο.
Η ΑΡΟΤΡΙΟΣΗ είναι η τέταρτη πράξη (επεισόδιο) του Δρωμένου της Νέδουσας, ουσιαστικά όμως είναι η 3^η (μετά το Μουντζούρωμα και τον Αγερμό) αφού ο Χορός των Τράγων δεν περιλαμβάνεται ως μέρος των "δομικών" μοτίβων του Δρωμένου. Η Αροτρίοση και ο Γάμος, που θα ακολουθήσει, είναι δύο από τις κύριες πράξεις με ολοφάνερες τις προσπάθειες για πρόκληση και εξασφάλιση της γονιμότητος.
Το αλέτρι είναι από τα αρχαιότερα γεωργικά εργαλεία που έδωσε στον άνθρωπο τη δυνατότητα να καλλιεργήσει τη Γη και να παράγει τη σοδειά του σπιτιού του. Το πόσο καλυτέρεψε τη ζωή του ανθρώπου η εφεύρεση  του αρότρου είναι εύκολο να φανταστούμε. Γι’ αυτό και έγινε ένα ιερό εργαλείο στην αιώνια προσπάθεια του ανθρώπου για την καλυτέρεψη και απλοποίηση των γεωργικών εργασιών. Οι πρόγονοί μας πιστεύανε βαθιά ότι η βάση της ύπαρξης μιας κοινωνίας βρίσκεται στη καλλιέργεια της Γης.
Τα βόδια, «τα δαμαλάκια», ήταν από τους αρχαίους χρόνους από τα πρώτα οικόσιτα ζώα και ο κυριότερος συνεργάτης του γεωργού στην άροση της γης. Τα σπουδαία αυτά ζώα, προτού έρθουν τα άλογα στην Ευρώπη, εκτός από βοηθοί στο όργωμα, προσέφεραν γάλα, το κρέας και ζεύονταν στα κάρα μεταφοράς. Ο όγκος τους, η μεγαλοπρέπεια, τα κέρατά τους, η υπακοή, τα καλοσυνάτα μεγάλα μάτια τους, η δύναμή τους και η αντοχή τους στον κάματο, τα έφερε στην πρώτη θέση εκτίμησης στη καρδιά των ανθρώπων.  

Αροτρίοση και σπορά αντιπροσωπεύουν βασικά έργα βιοπορισμού και τα έργα του κύκλου αυτού, καθώς και τα εργαλεία του, καλύφθηκαν προαιώνια με το πέπλο του θρύλου και της ιερότητας.

Εκτός όμως από τη χρησιμοποίησή του στην καλλιέργεια της γης, το άροτρο το χρησιμοποιούσαν και αλλού. Στις μεθόδους αποδιώξεως των ασθενειών, ιδίως όταν κινδύνευε χωριό ή πόλη, στα αρχαία χρόνια, προσέφευγαν σε τελετές αροτρίοσης. Έζευαν δίδυμα μοσχαράκια στο άροτρο και χάραζαν γραμμή κυκλικά του οικισμού. Για την πρόκληση της ευφορίας των καρπών της γης, άλλοτε ήταν κοινότατη η συνήθεια της περιφερούς αροτρίοσης του χωριού. Επίσης «κατά την κτίσιν χωριού ή πόλεως», αφού επέλεγαν τον τόπο, έκαναν αροτρίοση κυκλική τού μέρους που θα έχτιζαν τα σπίτια τους, με το ιερό άροτρο και τα ιερά βόδια, που πάντα είχαν μαζί τους στους εποικισμούς τους.
Επεκτάθηκα για να κατανοήσει ο αναγνώστης την αξία και τη σημασία που απέδιδαν οι αρχαίοι Έλληνες, και άλλοι λαοί, στο αλέτρι και στη χρησιμότητά του.
Την ίδια αξία αποδίδουν και οι σημερινοί κάτοικοι της Νέδουσας στη ΑΡΟΤΡΙΟΣΗ. Κύρια πρόσωπα του θιάσου είναι, ο ζευγολάτης, το αλέτρι και τα «δαμαλάκια». Ακόλουθοί τους ο υπόλοιπος "θίασος" με συναφείς μεταμφιέσεις.
Ο Ζευγολάτης «σαραντάρης γερός, έχοντας φάει ψωμί τετράκοφτο οκτώ μπουκιές», τα χρόνια που παρακολουθώ το Δρώμενο είναι σχεδόν πάντα το ίδιο πρόσωπο. Σπάνια δραστηριοποιήθηκε άλλος και αυτό συνέβη επειδή δεν μπορούσε ή δεν ήθελε ο «βασικός». 

 Ο Γιάννης Ηλιόπουλος-Ζευγολάτης στο Δρώμενο της Νέδουσας

Σοβαρός λιγομίλητος, δουλευτής, δείχνει ότι δίκαια έχει αυτό το ρόλο. Το αλέτρι με το σιδερένιο υνί ανήκει στα σύνεργα του "θιάσου" και φυλάσσεται. Τα ρούχα που φορεί ο ζευγολάτης είναι αυτά της εργασίας. Τα δύο «δαμαλάκια» (αρσενικό και θηλυκό δυνατά βοϊδάκια) που μπαίνουν στο ξύλινο ζυγό, φορούν μαύρα παλιά πανωφόρια, κρεμούν κουδούνια-μπατάλια- (αρσενικού μακρόστενο και θηλυκού στρογγυλό) μεγάλα στο λαιμό, καλύπτουν το πρόσωπό τους με μαύρο μαντήλι ή σκεπάζονται με την τρίχινη παλαιά κάπα τους ή φέρουν αληθινά βοδινά κέρατα στεργιωμένα με ειδικό τρόπο. Οι υπόλοιποι του "θιάσου" ντύνονται ανάλογα με τις ανάγκες της εργασίας και είναι εφοδιασμένοι με τα σχετικά εργαλεία. Ειδικότερα :
Η προετοιμασία και η εκκίνηση της πομπής του "θιάσου" γίνεται πάντα από το ίδιο μέρος, από το σπίτι δηλαδή που είναι από χρόνια καθιερωμένο σαν «κονάκι του». Εκεί ντύνονται και εφοδιάζονται με τα απαραίτητα. Η πορεία του "θιάσου" γίνεται πάντα από το ίδιο στενό καλντερίμι με κατάληξη την πλατεία του χωριού, όπου και θα «εκδηλωθεί» το "επεισόδιο" της Αροτρίοσης. 

Μπροστά πηγαίνουν 2-3 άτομα εφοδιασμένα με ταγάρια που περιέχουν τον σπόρο (καλαμπόκι, στάρι), και στάχτη, άλλοτε είναι άνδρες και άλλοτε γυναίκες. Βγάζουν φούχτες-φούχτες τους σπόρους και τους ρίχνουν καταγής παράλληλα με το σκόρπισμα της στάχτης. Ακολουθεί το Αλέτρι με τον Ζευγολάτη, ο οποίος οδηγεί τα δύο δαμαλάκια του ζυγού και κουμαντάρει το υνί. Γεμάτος σεβασμό προς το ιερό όργωμα, ξεκινάει κάνοντας το σταυρό του, κάνει ΤΡΕΙΣ ΦΟΡΕΣ τον κύκλο της πλατείας, με φορά αντίθετη από αυτή των δεικτών του ρολογιού. Το υνί σέρνεται πάνω στο τσιμέντο τώρα πια, αλλά η δουλειά γίνεται. Κάποια στιγμή τα «δαμαλάκια» θα γονατίσουν πάνω στη γη που «οργώνουν» και θα παραμείνουν για λίγο και για να πάρουν δύναμη από τη «μάνα γη» αλλά και για να την πλησιάσουν περισσότερο σε μια «επαφή» ερωτικού τύπου αφού ο φαλλός τους ακουμπά πάνω της. 

Πίσω από τον ζευγολάτη, την ώρα του οργώματος, ακολουθούν άτομα με αξίνες, κασμάδες, γράβαλα, δρεπάνια και άλλα συναφή εργαλεία της σποράς, του οργώματος, συλλογής των καρπών κλπ. με τα οποία εκτελούν εικονικά τις εργασίες που ακολουθούν το όργωμα.

Όλα τα περιγραφόμενα συμβαίνουν τα τελευταία χρόνια μέσα σε καθηλωτική ησυχία και σεβασμό, το νταούλι σταματά, χωρίς καμία φωνή να ακούγεται, ούτε από τους πράττοντες ούτε από τους θεατές και ο πιο ανίδεος των οποίων αντιλαμβάνεται την ιερότητα των στιγμών. Τα πρώτα χρόνια που κατέγραφα το Δρώμενο στην διάρκεια της Αροτρίοσης χτυπούσε το απολλώνειο νταούλι το γνωστό νεδουσαίικο διονυσιακό αρρενωπό ρυθμό. Πριν 6-7 χρόνια ο πρόεδρος του πολιτιστικού συλλόγου Νεδουσαίων μου ανέθεσε να απευθυνθώ στους θεατές και να τους παρακαλέσω να κάνουν απόλυτη ησυχία, που πράγματι επετεύχθη, πριν την έναρξη της Αροτρίοσης διότι θα γινόταν στη μνήμη δύο σπουδαίων Νεδουσαίων που είχαν φύγει από την ζωή την προηγούμενη χρονιά και οι οποίοι είχαν σημαντικό μέρος στην διάσωση του δρωμένου τις εποχές που ήταν άγνωστο, των Παναγιώτη Παπανικολόπουλου και του Νικόλαου Αλεξανδρόπουλου. Από τότε και μετά η Αροτρίοση γίνεται μέσα σε ιεροπρακτική κατάνυξη.

Όταν ολοκληρώσει ο Ζευγολάτης και τον τρίτο κύκλο ετοιμάζεται να αποχωρήσει από την πλατεία, γυρίζει το κεφάλι του πίσω και επιθεωρεί με το βλέμμα του το «οργωμένο» μέρος. Κάνει το σταυρό του και αποχωρεί γεμάτος ικανοποίηση που όλα πήγαν καλά.

Η τελετή διαρκεί περί τα 10 λεπτά και μετά γίνεται η αποχώρηση του αρότρου, του ζευγολάτη και των δαμαλιών. Όλοι οι άλλοι μένουν στη πλατεία και αρχίζουν τον κυκλικό χορό, συνοδεία των οργάνων, «πάνω στη σπαρμένη και οργωμένη τρεις φορές γη». Ο κύκλος που δημιουργείται με το χορό είναι μία επιπλέον εξασφάλιση για όλους. Το "καλό" από μέσα του κύκλου. Τα όργανα συνεχίζουν να παίζουν ντόπιες μουσικές και όλοι οι παρευρισκόμενοι χορεύουν.
Εκτός από τα συνηθισμένα εργαλεία που συνοδεύουν την Αροτρίοση, έχουν εμφανιστεί, κατά καιρούς,  και άλλα αντικείμενα τα οποία κουβαλούν τα μέλη του θιάσου, και τα οποία, φαινομενικά, δεν ερμηνεύουν τη σχέση τους με το μοτίβο του οργώματος. Θα αναφέρω χαρακτηριστικά παραδείγματα :
Μια χρονιά παρουσιάστηκε ένας υπερμεγέθης φαλλός, ύψους 2 περίπου μέτρων. Είχε κατασκευαστεί από πλαστική  μαύρη σακούλα (σκουπιδιών), είχε «πνιγεί» κατάλληλα στο εμπρός άκρο για να θυμίζει τον βάλανο, την κατάληξη του αντρικού μορίου, και στο κάτω μέρος είχαν κρεμάσει δύο μικρές σακούλες, σαν όρχεις. Ολόκληρη η κατασκευή είχε επενδυθεί εσωτερικά με σκληρό χαρτόνι και τη φορούσε (είχε μπει όλος μέσα) κάποιος που συνόδευε το θίασο. Συμβολικά και πρακτικά η «γονιμοποίηση» των πάντων.

Για τον συμβολισμό που έχει ο φαλλός σε αυτές τις γιορτές έγινε αναφορά πιο πάνω. Εδώ απλώς θα επαναλάβω πως ο φαλλός συμβολίζει την γονιμότητα και έχει σχέση με τη γονιμοποίηση της γης, την οποία στη φάση της Αροτρίοσης προκαλεί το ΥΝΙ του αρότρου. Παλαιότερα το σιδερένιο υνί είχε σπουδαίο ρόλο και στο γάμο, με κυριότερη στιγμή αυτή που η νύφη καθώς έμπαινε στο νέο της σπιτικό μετά το γάμο, η πεθερά της την έβαζε να πατήσει το υνί του σπιτιού, και για να 'ναι σιδερένια αλλά και για να είναι γόνιμη (καρπερή).
Σχετικά με την αξία που έχει το υνί να σημειωθεί ότι στα χωριά της Αγχιάλου το βράδυ της τελευταίας Αποκριάς (και αλλού πιθανώς) θυμιάτιζαν αρχικά το τραπέζι με το υνί του αλετριού, γιατί όπως λένε «μ’ αυτό είναι η ζήση».
Ο καθηγητής Γεώργιος Μέγας αναφερόμενος στη τελετή των Καλογέρων στη Βιζύη της Θράκης (δρώμενο αροτρίοσης όπως αυτό στη Νέδουσα), μεταφέρει τα σχόλια ενός εκ των πρώτων ερευνητών του δρωμένου αυτού, του Άγγλου R. Dawkins, ο οποίος το 1906 έγραφε πως «όλα στην τελετή των Καλογέρων θυμίζουν τη διονυσιακή λατρεία, αλλά στη πραγματικότητα όλα είναι αρχαιότερα του Διονύσου. Είναι πράξεις  της θρησκείας των πρωτόγονων γεωργών, οι οποίοι ζητούσαν με τρόπους ομοιοπαθητικής μαγείας, να επενεργήσουν στη βλάστηση των αγρών, να ενισχύσουν τη δύναμη που γονιμοποιεί τη γη, προτού ακόμη αυτή η δύναμη εξατομικευθεί στη φαντασία τους και γίνει θεός Φαλλήν ή Διόνυσος ή κάποιος άλλος θεός της βλάστησης».

Συνηθισμένη επίσης είναι η παρουσία μέλους του θιάσου να κουβαλάει στη πλάτη του ψεκαστήρα και ψεκάζει με ΝΕΡΟ όλο τον κόσμο. Το νερό στεργιώνει την υγεία και την ευτυχία και έχει σωτήρια δύναμη (αγιασμός, ραντίσματα σε πανηγυρίζοντες ναούς).

Επίσης κάποια χρονιά ένας από τον "θίασο" είχε φορτωθεί ολόκληρο αλουμινένιο ΝΕΡΟΧΥΤΗ και ακολουθούσε στην αροτρίοση. Το νεωτεριστικό αυτό στοιχείο έχει σχέση με το νερό και βέβαια θέλει να προκαλέσει τη πτώση βροχής-νερού- σε μεγάλη ποσότητα, μετά το όργωμα, για να φυτρώσει και να καρπίσει ο σπόρος που έπεσε.

 «Το στάρι, από το οποίο γίνεται το ψωμί, είναι το σπουδαιότερο μέσο επιβιώσεως και γι’ αυτό το νερό που πέφτει σαν βροχή είναι το σπουδαιότερο απ’ όλα. Το στέλνει ο Δίας, ο θεός του καιρού, που σιγά-σιγά γίνεται ο θεός της ευφορίας», αυτό πίστευαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι.
Τελειώνοντας τα σχετικά με την ΑΡΟΤΡΙΟΣΗ θέλω να τονίσω τον σεβασμό που έχουν όλα τα μέλη του θιάσου, ιδιαίτερα όμως ο ζευγολάτης, γι’ αυτό που κάνουν. Μου ανέφεραν πως κάποτε δύο από τα μέλη του θιάσου που υπηρετούσαν στο στρατό, περίπου πριν 40 χρόνια, όταν έμαθαν ότι στο χωριό τους τη Νέδουσα δεν θα γινόταν το Δρώμενο, που τότε το έλεγαν "καρναβάλι", επειδή δεν υπήρχε ενδιαφέρον από άλλα άτομα, έφυγαν από τη μονάδα, κάπου στη Μακεδονία, με κίνδυνο να χαρακτηριστούν λιποτάχτες, για να 'ρθουν στο χωριό και να βοηθήσουν να γίνει το Δρώμενο, η Αροτρίοση κυρίως, κάτι που έγινε τελικά.

        «Γιατί αν μια χρονιά δεν γίνει, δεν θα 'χουμε καλή σοδειά και θ’ αρρωστήσουμε».

Φωτογραφία Γεώργιος Αικατερινίδης. Άροτρίοση στην Αγία Ελένη Σερρών 1965.