ΝΕΔΟΥΣΑ ΑΛΑΓΟΝΙΑΣ ΤΑΥΓΕΤΟΥ-ΔΡΩΜΕΝΟ ΕΥΕΤΗΡΙΑΣ-ΜΕΡΑΚΛΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ-ΝΕΔΟΥΣΑ ΤΑΥΓΕΤΟΥ-ΔΡΩΜΕΝΟ ΚΑΘΑΡΑΣ ΔΕΥΤΕΡΑΣ

ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘ. ΜΙΧΑΛΗ ΜΕΡΑΚΛΗ ΣΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ "ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ'' 16,17 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2001 ΜΕ ΘΕΜΑ "ΤΟ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ ΤΗΣ ΝΕΔΟΥΣΑΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ".

Εισήγηση κ. Μιχάλη Μερακλή στο συνέδριο 2001

             Κύριε Δήμαρχε, κύριε Aντιδήμαρχε, κύριοι Βουλευτές, (συγχωρήστε την άγνοιά μου αν και άλλοι εκλεκτοί της πόλης μας μάς τιμούν με την παρουσία τους), αγαπητοί φίλοι θα σας παρουσιάσω το δρώμενο αυτό, όπως τελείται, και θα προσπαθήσω να σας δείξω σε τι συνίσταται η σημασία και η αξία που αποδίδω σε αυτό.

              Η εθιμική εκδήλωση στη Νέδουσα την Καθ. Δευτέρα ανήκει στα ανοιξιάτικα δρώμενα ευετηρίας που έφθασαν ως εμάς από ένα μακρότατο παρελθόν. Τις έννοιες δρώμενο, ευετηρία ανέλυσαν χθές ο κ. Πούχνερ και προπάντων ο κ. Αικατερινίδης, που έχει πράγματι εξελιχθεί σε έναν ειδικό μελετητή αυτής της έκφρασης του λαϊκού πολιτισμού. Ο κ. Πούχνερ, μιλώντας για τους ανοιξιάτικους αγερμούς, (τον αγερμό μπορούμε να  εννοήσουμε και ως μία πρωτοβάθμια μορφή πομπής), γράφει: «Κρίσιμη φάση για την επιβίωση της κοινότητας είναι η άνοιξη, το ξύπνημα της βλάστησης και η ανάσταση της φύσης από τη χειμερινή νάρκη. Παντού στην Ευρώπη υπάρχουν τελετές και έθιμα διωγμού του χειμώνα και υποδοχής της άνοιξης. Στα κεντρικά Βαλκάνια και στη Βόρειο Ελλάδα κρεμούν κουδούνια στο λαιμό και τρέχουν στο χωριό διώχνοντας με θόρυβο τον χειμώνα». Ο αγερμός, η πομπή είναι και η αρχική μορφή ή μάλλον η αφετηρία για τη διαμόρφωση του συγκεκριμένου τύπου δρωμένου, που αυτό το διήμερο συζητούμε. Με τον αγερμό αρχίζει και το δρώμενο της Νέδουσας το οποίο περιέγραψε ο κ. Χρήστος Ζερίτης σε ένα δημοσιευμένο κείμενό του, που η αντιμετώπισή του δεν υπήρξε ανάλογη προς τη σημασία του. «Μεγάλοι και μικροί μουντζουρωμένοι και μασκαρεμένοι, γυναίκες και άντρες ξεκινούν και επισκέπτονται τα σπίτια του χωριού για να ευχηθούν καλή χρονιά ή καλή Σαρακοστή, και να κεραστούν συνοδευόμενοι από τους ήχους νταουλιού και φλογέρας. Ο νταουλιέρης, λέει ο κ. Ζερίτης περιγράφοντας το δρώμενο όπως τελέστηκε την Καθ. Δευτέρα του 1997, είχε κρεμάσει από το λαιμό του δύο καλαμπόκια ενώ ένα άλλο το είχε στην τσέπη του. Όταν τον ρώτησε  γιατί το έκανε αυτό πήρε την απάντηση: το καλαμπόκι είναι παραγωγή του χωριού μας και το θέλουμε. Και άλλοι είχαν κρεμάσει καλαμπόκι στα ρούχα τους. Υπάρχει λοιπόν η συνείδηση ότι αυτή η διασκεδαστική εκδήλωση, όπως έχει εξελιχθεί με τα ακραία χωρατά και αστεία της, έχει κάποια σχέση με την παραγωγή των  αγαθών, με την αίσια έκβαση της σοδειάς. Ήδη στην πομπή, με την υποδαύλιση του κρασιού, που ο πρόεδρος της κοινότητας έπινε από μια τσότρα κρεμασμένη στο λαιμό του, άρχιζε αυτός να λέει τολμηρά τραγούδια με σεξουαλικά υπονοούμενα, ενώ και άλλοι επίσης άρχισαν να κάνουν ανάλογα κρατώντας π.χ. ένα αγγούρι σαν ανορθωμένο φαλλό και ζητώντας από τα παιδιά να του πουν τι νομίζουν πως είναι. Η πομπή κατέληξε στη πλατεία όπου άρχισαν όλοι το χορό πίνοντας και άφθονο κρασί που το πρόσφερε η κοινότητα. Στο μεταξύ 4 άντρες έφυγαν για να επιστρέψουν σε λίγο ντυμένοι με τρίχινα παντελόνια και μάλλινα πανωφόρια μπαλωμένα σε πολλά σημεία, με τρίχινες γκέτες και κράνη με κέρατα, (παραπέμπουν σε συνηθιζόμενη στην περίπτωσή μας τραγόμορφη μεταμφίεση), έχοντας ακόμη κρεμασμένες αρμαθιές από μικρά και μεγάλα κουδούνια απίθανου βάρους. Πήγαν στο κέντρο της πλατείας και άρχισαν να πηδούν και να παλεύουν δεμένοι κιόλας μεταξύ τους με ένα σκοινί. Ο θόρυβος που προκαλούσαν από τα έξαλλα χοροπηδήματα, ώστε να πέφτουν κάτω μερικές φορές από την  ίδια την ορμή τους, ήταν αυτονόητα εκκωφαντικός. Ύστερα από ένα 10λεπτο περίπου αποχώρησαν ξανά. Από άλλο σπίτι δύο άλλοι άντρες με μαύρες κάπες και δύο κουδούνες, (η παρατηρητικότητα του κ. Ζερίτη μπόρεσε να επισημάνει ότι η μία ήταν στρογγυλή και η άλλη μακρόστενη, όλα παραπέμπουν σε σεξουαλικούς συνειρμούς, παρακινούν σε ανάκληση σεξουαλικών συμβόλων), ζεγμένοι στο ζυγό και συνοδευόμενοι από το ζευγολάτη και αρκετούς μεταμφιεσμένους, κατευθύνθηκαν επίσης στην πλατεία, όπου άρχισαν την αροτρίοση, το χάραγμα του εδάφους με το άροτρο κυκλικά τρεις φορές. Δύο άλλοι έριχναν με τη χούφτα καλαμπόκι και στάχτη σαν να έσπερναν, ενώ πίσω κάποιοι άλλοι έκαναν πως σκέπαζαν  με την αξίνα και άλλα συναφή εργαλεία το σκαμμένο μέρος. Πίσω από όλους ακολουθούσε ένας  που φορούσε μια μαύρη πλαστική σακούλα, έτσι που να μοιάζει με φαλλό. Μετά την αποχώρηση και αυτής της ομάδας μια άλλη ετοιμαζόταν να παραστήσει γάμο. Άντρας δεν θα είναι μόνο ο γαμπρός αλλά και η νύφη. Δυο γυναίκες προσπαθούσαν να του φορέσουν ένα νυφικό, κάποια άλλη άρχιζε να τον βάφει, χείλια, μάγουλα, μάτια. Μερικοί άντρες στην πόρτα του δωματίου άρχισαν να λένε ένα νυφιάτικο τραγούδι. Η φλογέρα ανάμεσα στα δωμάτια έπαιζε διάφορους σκοπούς. Τα  στέφανα ήταν από κληματόβεργα, όπως παλιά, στους κανονικούς γάμους. Ένας τρίτος ντύθηκε παπάς που θα τελούσε το μυστήριο. Ο γάμος έγινε στην πλατεία, όπου η νύφη έφτασε ανεβασμένη σε γαϊδούρι. Η τελετή του γάμου έγινε με κωμικό τρόπο και ξεδιάντροπο κέφι, που κορυφώθηκε όταν η νύφη, μετά το στεφάνωμα, άρπαξε το γαμπρό και έπεσε μαζί του στο κρεβάτι, που επίσης υπήρχε στη πλατεία. Έγιναν σκηνές γκροτέσκες, αποτέλεσμα και του αυθόρμητου αυτοσχεδιασμού που προκαλεί ο δυναμισμός τέτοιων ομαδικών εκδηλώσεων. Όμως ο κύκλος των σκηνών δεν έκλεισε με το γάμο, αλλά με θάνατο και κηδεία που ετοιμάστηκε στο ίδιο σπίτι. Από δω βγήκε το φέρετρο, πάνω του τοποθετήθηκε κάποιος που παρίστανε το νεκρό, ενώ η χήρα, άντρας και αυτή, συνόδευε κλαίγοντας και μοιρολογώντας, κωμικά πάντα. Το ξόδι κατευθύνθηκε άλλη μια φορά στην πλατεία όπου οι θρήνοι και τα μοιρολόγια, αθυρόστομα και βωμολογικά σταθερά, θα κορυφωθούν. «Τα είχα χάσει ελαφρώς γράφει ο κ. Ζερίτης, από τις πολλές άσεμνες εκφράσεις που άκουγα συνεχώς γύρω μου, επειδή υπήρχαν πολλές γυναίκες και ένας σωρός παιδιά». Τελικά ο νεκρός αναστήθηκε εν μέσω χειροκροτημάτων. Κάποια γυναίκα φώναξε «όρθιος ο Λάζαρος». Ο αναστημένος, γράφει ο κ. Ζερίτης, βγήκε ήρεμος από το φέρετρο, οι μουσικοί άρχισαν να παίζουν και ο κόσμος να χορεύει. Η χήρα βρέθηκε μπροστά χορεύοντας με αστείες κινήσεις, ο πρώην πεθαμένος βρέθηκε στο τέλος του κύκλου και χόρευε ήσυχα σα να μη είχε πιστέψει ότι ήταν αναστημένος.

             Όταν άκουσα για πρώτη φορά τον κ Ζερίτη να περιγράφει το καρναβάλι αυτό της Νέδουσας και να με ρωτάει αν θα άξιζε ή θα έπρεπε να ενδιαφερθεί γι’ αυτό περισσότερο και πιο συστηματικά, τον ενθάρρυνα αμέσως χωρίς να επηρεαστώ αρνητικά από κάποιες αναπόφευκτες πλέον μορφολογικές υπερβολές και έναν αυτοσχεδιαστικό φόρτο, ακόμα και από κάποιες οργανικές αρρυθμίες (π.χ. κανονικά ο νεκρός πρέπει να είναι νιόπαντρος, όχι κάποιος τρίτος, γιατί η σκηνή του γάμου, του θανάτου και της ανάστασης αποτελούν ένα οργανικό σύνολο, η διαδικασία αυτή ανανέωσης και αναγέννησης της ζωής πρέπει να παριστάνεται με το ίδιο συμβολικό πρόσωπο). Όμως από την άλλη μεριά είδα να διατηρείται το σπουδαίο θέμα της άροσης, το οποίο δεν υπάρχει στα περισσότερα δρώμενα του είδους αυτού. Σπουδαίο, γιατί αποτελεί μια πανάρχαια έτσι και αλλιώς, επαναληπτική κίνηση επίτασης της προσπάθειας για την επίτευξη και την εξασφάλιση της γονιμότητας της γης και των ανθρώπων. Σε ένα μαγικό σχήμα προλήψεως γίνεται αυτό εικονικά για να δεσμευτεί, κατά κάποιο τρόπο, η φύση μαγικά και αναλογικά να το πράξει πραγματικά. Δηλαδή η συμβολική πράξη προηγείται της πραγματικής πράξης. Ο κορυφαίος αρχαιολόγος που εξελίχθηκε και σε κορυφαίο λαογράφο Κ.Α. Ρωμαίος (ήταν περίπου γείτονάς μας, από τα Βούρβουρα της Κυνουρίας), ο οποίος μας άφησε μιαν ανεπανάληπτη, εκτενή εργασία του για τις λαϊκές λατρείες της Θράκης, όπου πραγματεύεται ακριβώς αυτή την κατηγορία δρωμένων, που υπάρχουν ακόμα σε αφθονία στην περιοχή της Θράκης (την εργασία του δημοσίευσε μέσα στη δεκαετία του 1940), σημείωνε ότι σχεδόν όλα τα άλλα, πλήν εκείνου του Καλόγερου, είχαν ή το ένα ή το άλλο θέμα. Ή το γάμο ή το άροτρο. Κοινά στοιχεία στις τελετές αυτές βρίσκει, ο Ρωμαίος, πρώτα την καθολική συμμετοχή της κοινότητας. Άλλοτε οι πρώτοι του χωριού είχαν την πρωτοκαθεδρία (αυτό μπορούμε να πούμε  ότι κατά κάποιο τρόπο τηρείται και στη Νέδουσα όπου ο πρόεδρος πρωτοστατεί), ενώ για μέλη του θιάσου εκλέγονταν εκλεκτά μέλη της κοινότητας που θα εργάζονταν, θα έλεγε κανείς, σαν δημόσιοι λειτουργοί με τη συμπαράσταση όλου του χωριού. Ύστερα είναι, κατά το Ρωμαίο, η αλλόκοτη εμφάνιση (που δίνει εξαιρετική δύναμη στους μεταμφιεσμένους γιατί τους απαλλάσσει, ας πούμε, από τη δέσμευση και την ευθύνη του εγώ), οι κωμικές κινήσεις, η χαλάρωση, όπως γράφει, της κοινωνικής ευπρέπειας, με ασχημοσύνες και αισχρολογίες που επιτρέπονται μόνο τότε. Το πνεύμα της παρωδίας κυρίαρχο σε όλες τις παραστάσεις και γενικά ό,τι  θα κάνει τον κόσμο να γελάσει με την καρδιά του.

               Ωστόσο, κατά το Ρωμαίο, από όλα ξεχωρίζει το σημαντικότατο μαγικό μέσο της αροτρίοσης, στο τέλος. Στο δρώμενο του Καλόγερου προηγείται το θέμα του θανάτου και της ανάστασης, ενώ παλιότερα υπήρχε και γάμος. Την αποτελεσματικότητα της αροτρίοσης δυναμώνει ακριβώς η εικονική παράσταση συνουσίας. Η καλή σοδειά και τα πολλά παιδιά, σύμφωνα με τις μαρτυρίες, ήταν τα κύρια αιτήματα στις τελετές αυτές. Και επειδή, γράφει ο Ρωμαίος, σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη, τα δύο αυτά αιτήματα είναι πάνω-κάτω ένα, η καρποφορία εδώ και εκεί, βλέπουμε τις αντίστοιχες ενέργειες να γίνονται πότε ενωμένες για τον ίδιο σκοπό και πότε  ξεχωριστά. Ας σημειώσω εξάλλου ότι ο Ρωμαίος, αναφερόμενος στο θέμα της αρχαιότητας των θρακικών αυτών δρωμένων, συμμεριζόταν την άποψη του Νικολάου Πολίτη, πως είναι παλαιότερες από το αρχαίο δράμα, όπως αναπτύχθηκε στην Αθήνα, και μας διδάσκουν ποιό ήταν το νόημα και ο σκοπός μερικών, το ίδιο παλαιών, διονυσιακών τελετών, αναπτυγμένων πάνω σ’ ένα εθνολογικό έδαφος, δηλαδή κοινό σε διάφορους λαούς.  

                 Ο Ρωμαίος, δίνοντας μερικά ακόμα δείγματα ανάλογων τελετών και από άλλους ελληνικούς τόπους, εκτός της Θράκης, παρατηρούσε συμπερασματικά ότι σε καμιά από αυτές δεν έχουμε το εξαιρετικά επιβλητικό έθιμο της αροτρίοσης, αλλά όλα τα άλλα, δηλ. τη μεταμφίεση, τον παρωδιακό  τρόπο στην εκτέλεση και τη συνείδηση πως όλα γίνονται για τον καλό χρόνο. Ο κ. Αικατερινίδης  μου έλεγε σήμερα, ότι συνάντησε δρώμενο με αροτρίοση σ’ ένα χωριό της Δράμας. Προσέξτε όμως: πάλι δεν απομακρυνόμαστε από την περιοχή της Β. Ελλάδας και μπορεί να μιλήσει κανείς για ένα είδος εξακτίνωσης του εθίμου ή μεταφοράς του εκεί.

                  Ο Γεώργιος Μέγας βέβαια μας δίνει στο λαμπρό βιβλίο του για τις ελληνικές γιορτές και τα έθιμα λαϊκής λατρείας ειδήσεις για μερικές ακόμη περιπτώσεις αροτρίοσης παρωδούμενης. Στο Χαλκειό της Χίου το μεσημέρι της Αποκριάς πήγαιναν στο λιβάδι, όπου δύο άντρες αναλάμβαναν το ρόλο του βοδιού και έσερναν το ζυγό, ενώ ένας άλλος έκανε το ζευγολάτη και έσπερνε αλάτι. Στη Φυσίνη της Λήμνου την Καθ. Δευτέρα μερικοί μουντζουρώνονταν και ζεύονταν στο αλέτρι  καθώς ένας άλλος τους «λαλούσε» με τη βουκέντρα. Μπροστά πήγαινε ένας ακόμη που έριχνε τάχα το σπόρο, ενώ έριχνε στάχτη ή χώμα. Και σ’ ένα άλλο χωριό στο ίδιο νησί, στη Σκανδάλη, έβαζαν στο ζυγό ενός μικρού αλετριού, ειδικά φτιαγμένου, σκυλιά που τα τραβούσαν και ένας με τροβά έσπερνε  πάλι αντί για σπόρο, στάχτη. Ο Μέγας δεν έχει υπόψη του την περίπτωση της Νέδουσας, όπου εξάλλου μπορούμε να υποθέσουμε ότι έχουμε τη μοναδική μαρτυρία από την άλλη Ελλάδα, από όλη την άλλη Ελλάδα, για αροτρίοση. Παρωδείται και εδώ η ενέργεια, όπως διαπίστωνε ο Μέγας για τις περιπτώσεις της Χίου και της Λήμνου, όμως στο βάθος διασώζεται και ο αρχικός ευετηριακός  πυρήνας, αφού στο αυλάκι που χαράζει στη γη το άροτρο, ρίχνουν και καλαμπόκι. Θα τολμούσα να  πω ότι η αροτρίοση της Νέδουσας αποτελεί μία μέση περίπτωση ανάμεσα στο δρώμενο του Καλόγερου, όπου η ενέργεια, κατ’ εξαίρεση, μέσα στη γενική ευθυμία και ελευθερία της έκφρασης τελείται σοβαρά, και στα άλλα δρώμενα, όπου αυτή σαφέστατα και  μονοσήμαντα διακωμωδείται.

                  Μπορεί να τεθεί στο σημείο αυτό ένα ζήτημα, κατά πόσον η αροτρίοση είναι ενέργεια αρχαϊκότερη από την παράσταση του γάμου και της σεξουαλικής συνεύρεσης ή, πιο καλά, αν εξ αρχής υπήρχαν οι δύο ενέργειες μαζί. Σχετικές μελέτες, όπως η παλαιά του Γερμανού Άλμπερτ Ντήτριχ για τη Μητέρα Γη ή το περίφημο έργο του Φρέιζερ, «Το χρυσό κλαδί», μνημονεύουν τη μια ή την άλλη τελετουργική πράξη, γάμο ή αροτρίοση χωριστά, και μάλιστα από πολλές περιοχές του κόσμου, ενώ δεν μαρτυρούν σύνθετο δρώμενο, όπως του Καλόγερου, αλλά και της Νέδουσας. Και μάλιστα, όπως έλεγα στον κ. Αικατερινίδη σήμερα, εγώ είχα υπόψη μου την παλαιά μορφή του δρωμένου του Καλόγερου, όπου υπήρχε και γάμος. Όσοι παρακολουθήσατε χθες την παραλλαγή του δρωμένου του 1965, ο γάμος, ο οποίος δεν είναι ένας γάμος κανονικός, αλλά ένας γάμος προκλητικός ή, αν θέλετε, μια συνουσία όπου κορυφώνονται τα αισχρά, έχει φύγει, έχει παραλειφθεί. Κατά κάποιο τρόπο αυτή τη στιγμή, απανταχού της Ελλάδας θα έλεγα, στη Νέδουσα έχει διασωθεί ακέραιο το σενάριο του δρωμένου αυτού, που έχουμε και τη συνεύρεση και την άροση.

                    Μια υπόθεση θα μπορούσε λοιπόν να γίνει, ότι τα δυο αυτά στοιχεία συνδέθηκαν αργότερα. Υπάρχει και στα εθνολογικά ζητήματα η αρχή ότι το απλούστερο είναι το αρχαϊκότερο ή αντίθετα, υποθέσεις κάνουμε, ότι πολύ γρήγορα ή και ευθύς αμέσως συνδέθηκαν για την ακόμη μεγαλύτερη ενδυνάμωση της προσπάθειας αυτής αναλογικής μαγείας όπου, όπως είπα, η εικονικά  παριστανόμενη γονιμική δραστηριότητα θα επέφερε στη φύση και την πραγματική γονιμότητα. Οπωσδήποτε το ενδιαφέρον είναι, ότι η δημόσια συνεύρεση ίσως έπρεπε να περάσει στη σφαίρα του κωμικού για να μπορέσει να κρατηθεί σε κοινωνίες όπου νέες αρχές συμπεριφοράς, ειδικά ως προς τη σεξουαλική ζωή, είχαν καθιερωθεί. Η  άροση μπόρεσε για μακρότατο χρόνο να κρατήσει το σοβαρό της χαρακτήρα πριν κατακλυσθεί από το ολοένα επεκτεινόμενο κωμικό πνεύμα, που ξεκινούσε από τη διακωμώδηση της σεξουαλικής ελευθεριότητας, όταν αυτή έχανε τον τελετουργικό της χαρακτήρα.

                   Ο κ. Ζερίτης παρέθετε, αντί σχολίων, μετά την περιγραφή του δρωμένου, σχετικές παρατηρήσεις ειδικών. Σε όλες υπογραμμίζεται αυτονόητα ο γονιμικός-ευετηριακός, για την καλή χρονιά, χαρακτήρας των δρωμένων αυτών αφενός, αφετέρου το επίμαχο ζήτημα: ο έντονα ελευθέριος-βωμολογικός τόνος τους, αισχρός σύμφωνα με τα τυπικά κριτήρια της διαμορφωμένης κανονικής συμπεριφοράς των ατόμων. Υπήρχε πράγματι μια δημόσια συμπεριφορά πλήρης από ασχημοσύνες και αισχρολογίες, όπως θα έλεγε ο Ρωμαίος, η οποία όμως δεν έχει τίποτα κοινό με τις αισχρολογίες και τις ασχημοσύνες  της καθημερινότητας ή και ορισμένων μορφών τέχνης, όπως λ.χ. η σημερινή θεατρική επιθεώρηση. Την άποψή μου αυτή υπογράμμιζα προλογίζοντας  ένα μικρό βιβλίο αξιολογότατου τοπικού λογίου που είχε εκδώσει τα παραδοσιακά, για να το πω έτσι, «Αδιάντροπα της Λέσβου». Ο κ. Ζερίτης αναφέρει και τη λατινική φράση naturalia non sunt turpia δηλαδή τα φυσικά πράγματα δεν είναι αισχρά. Τη φράση αυτή χρησιμοποίησε ο Μέγας στο βιβλίο που προανέφερα. Αν ήθελα να προσθέσω κάτι σε σχέση με αυτή τη φράση,  θα έλεγα ότι στις περιπτώσεις των δρωμένων δεν πρόκειται απλώς για φυσικά πράγματα: στην αρχική τουλάχιστον λειτουργία των δρωμένων, αυτά ανέβαιναν σε ένα άλλο επίπεδο. Το επίπεδο της τελετουργίας και μιας αρχέγονης λατρείας. Πώς αλλιώς θα μπορούσαμε π.χ. να εννοήσουμε και να σεβαστούμε ανάλογα τα συμπαρομαρτούντα σεξουαλικά στοιχεία της διονυσιακής λατρείας ;

                 Σήμερα δεν τελείται βέβαια το δρώμενο σε αυτό το πνεύμα σοβαρότητας, όμως το πνεύμα αυτό δεν έχει φύγει εξάπαντος όπως είδαμε και από την τέλεση της δικής μας εκδήλωσης. «Στην ταράτσα, λεει, όλοι είχαν ξεμουντζουρωθεί και κάπνιζαν ήρεμοι φορώντας τα πολιτικά τους. Κουβέντιαζαν, φαινόντουσαν όλοι ευχαριστημένοι, είχαν κάνει για μια ακόμη χρονιά το καθήκον τους». Η ζωντανή παρουσία των στοιχείων αυτών -ζωντανή σημαίνει κιόλας ανάλογα προσαρμοσμένη στους σύγχρονους καιρούς - είναι και μαρτυρία της σχέσης μας με την παράδοση. Η αστική, ηθικιστική σεμνοτυφία, είναι πολύ νεότερη, πολύ λιγότερο παραδοσιακή, από την αρχαία τελετουργική βωμολογία. Χρειάζεται τον σεβασμό μας. Ας μην αφανίζουμε τις σελίδες εκείνες όταν κάποιοι θέλουν με σοβαρότητα και ευλάβεια προς την παράδοση να καταγράψουν, όπως ο αρχαιολόγος που εκθέτει τα των ανασκαφών του, τα πορίσματα και τα ευρήματα των ανάλογων ζητήσεών τους. Και, αν δεν απατώμαι, μπορεί να ισχύει αυτό που είπα σήμερα σε μια  ευγενική δημοσιογράφο, ότι το δρώμενο της Νέδουσας, η ανακάλυψη κατά κάποιο τρόπο του δρωμένου αυτού, ισοδυναμεί με ένα σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα.

               Λοιπόν ας αφήσουμε ελεύθερους εκείνους που θέλουν να το περιγράφουν, να το μελετούν, να το τελούν χωρίς να ασκούμε λογοκρισία. Υπάρχει το αισχρό της καθημερινότητας που όλους μας αηδιάζει. Και υπάρχει το αισχρό της παράδοσης που πρέπει να το σεβόμαστε. Ευχαριστώ πολύ.-

             Κύριε Δήμαρχε, κύριε Aντιδήμαρχε, κύριοι Βουλευτές, (συγχωρήστε την άγνοιά μου αν και άλλοι εκλεκτοί της πόλης μας μάς τιμούν με την παρουσία τους), αγαπητοί φίλοι θα σας παρουσιάσω το δρώμενο αυτό, όπως τελείται, και θα προσπαθήσω να σας δείξω σε τι συνίσταται η σημασία και η αξία που αποδίδω σε αυτό.

              Η εθιμική εκδήλωση στη Νέδουσα την Καθ. Δευτέρα ανήκει στα ανοιξιάτικα δρώμενα ευετηρίας που έφθασαν ως εμάς από ένα μακρότατο παρελθόν. Τις έννοιες δρώμενο, ευετηρία ανέλυσαν χθές ο κ. Πούχνερ και προπάντων ο κ. Αικατερινίδης, που έχει πράγματι εξελιχθεί σε έναν ειδικό μελετητή αυτής της έκφρασης του λαϊκού πολιτισμού. Ο κ. Πούχνερ, μιλώντας για τους ανοιξιάτικους αγερμούς, (τον αγερμό μπορούμε να  εννοήσουμε και ως μία πρωτοβάθμια μορφή πομπής), γράφει: «Κρίσιμη φάση για την επιβίωση της κοινότητας είναι η άνοιξη, το ξύπνημα της βλάστησης και η ανάσταση της φύσης από τη χειμερινή νάρκη. Παντού στην Ευρώπη υπάρχουν τελετές και έθιμα διωγμού του χειμώνα και υποδοχής της άνοιξης. Στα κεντρικά Βαλκάνια και στη Βόρειο Ελλάδα κρεμούν κουδούνια στο λαιμό και τρέχουν στο χωριό διώχνοντας με θόρυβο τον χειμώνα». Ο αγερμός, η πομπή είναι και η αρχική μορφή ή μάλλον η αφετηρία για τη διαμόρφωση του συγκεκριμένου τύπου δρωμένου, που αυτό το διήμερο συζητούμε. Με τον αγερμό αρχίζει και το δρώμενο της Νέδουσας το οποίο περιέγραψε ο κ. Χρήστος Ζερίτης σε ένα δημοσιευμένο κείμενό του, που η αντιμετώπισή του δεν υπήρξε ανάλογη προς τη σημασία του. «Μεγάλοι και μικροί μουντζουρωμένοι και μασκαρεμένοι, γυναίκες και άντρες ξεκινούν και επισκέπτονται τα σπίτια του χωριού για να ευχηθούν καλή χρονιά ή καλή Σαρακοστή, και να κεραστούν συνοδευόμενοι από τους ήχους νταουλιού και φλογέρας. Ο νταουλιέρης, λέει ο κ. Ζερίτης περιγράφοντας το δρώμενο όπως τελέστηκε την Καθ. Δευτέρα του 1997, είχε κρεμάσει από το λαιμό του δύο καλαμπόκια ενώ ένα άλλο το είχε στην τσέπη του. Όταν τον ρώτησε  γιατί το έκανε αυτό πήρε την απάντηση: το καλαμπόκι είναι παραγωγή του χωριού μας και το θέλουμε. Και άλλοι είχαν κρεμάσει καλαμπόκι στα ρούχα τους. Υπάρχει λοιπόν η συνείδηση ότι αυτή η διασκεδαστική εκδήλωση, όπως έχει εξελιχθεί με τα ακραία χωρατά και αστεία της, έχει κάποια σχέση με την παραγωγή των  αγαθών, με την αίσια έκβαση της σοδειάς. Ήδη στην πομπή, με την υποδαύλιση του κρασιού, που ο πρόεδρος της κοινότητας έπινε από μια τσότρα κρεμασμένη στο λαιμό του, άρχιζε αυτός να λέει τολμηρά τραγούδια με σεξουαλικά υπονοούμενα, ενώ και άλλοι επίσης άρχισαν να κάνουν ανάλογα κρατώντας π.χ. ένα αγγούρι σαν ανορθωμένο φαλλό και ζητώντας από τα παιδιά να του πουν τι νομίζουν πως είναι. Η πομπή κατέληξε στη πλατεία όπου άρχισαν όλοι το χορό πίνοντας και άφθονο κρασί που το πρόσφερε η κοινότητα. Στο μεταξύ 4 άντρες έφυγαν για να επιστρέψουν σε λίγο ντυμένοι με τρίχινα παντελόνια και μάλλινα πανωφόρια μπαλωμένα σε πολλά σημεία, με τρίχινες γκέτες και κράνη με κέρατα, (παραπέμπουν σε συνηθιζόμενη στην περίπτωσή μας τραγόμορφη μεταμφίεση), έχοντας ακόμη κρεμασμένες αρμαθιές από μικρά και μεγάλα κουδούνια απίθανου βάρους. Πήγαν στο κέντρο της πλατείας και άρχισαν να πηδούν και να παλεύουν δεμένοι κιόλας μεταξύ τους με ένα σκοινί. Ο θόρυβος που προκαλούσαν από τα έξαλλα χοροπηδήματα, ώστε να πέφτουν κάτω μερικές φορές από την  ίδια την ορμή τους, ήταν αυτονόητα εκκωφαντικός. Ύστερα από ένα 10λεπτο περίπου αποχώρησαν ξανά. Από άλλο σπίτι δύο άλλοι άντρες με μαύρες κάπες και δύο κουδούνες, (η παρατηρητικότητα του κ. Ζερίτη μπόρεσε να επισημάνει ότι η μία ήταν στρογγυλή και η άλλη μακρόστενη, όλα παραπέμπουν σε σεξουαλικούς συνειρμούς, παρακινούν σε ανάκληση σεξουαλικών συμβόλων), ζεγμένοι στο ζυγό και συνοδευόμενοι από το ζευγολάτη και αρκετούς μεταμφιεσμένους, κατευθύνθηκαν επίσης στην πλατεία, όπου άρχισαν την αροτρίοση, το χάραγμα του εδάφους με το άροτρο κυκλικά τρεις φορές. Δύο άλλοι έριχναν με τη χούφτα καλαμπόκι και στάχτη σαν να έσπερναν, ενώ πίσω κάποιοι άλλοι έκαναν πως σκέπαζαν  με την αξίνα και άλλα συναφή εργαλεία το σκαμμένο μέρος. Πίσω από όλους ακολουθούσε ένας  που φορούσε μια μαύρη πλαστική σακούλα, έτσι που να μοιάζει με φαλλό. Μετά την αποχώρηση και αυτής της ομάδας μια άλλη ετοιμαζόταν να παραστήσει γάμο. Άντρας δεν θα είναι μόνο ο γαμπρός αλλά και η νύφη. Δυο γυναίκες προσπαθούσαν να του φορέσουν ένα νυφικό, κάποια άλλη άρχιζε να τον βάφει, χείλια, μάγουλα, μάτια. Μερικοί άντρες στην πόρτα του δωματίου άρχισαν να λένε ένα νυφιάτικο τραγούδι. Η φλογέρα ανάμεσα στα δωμάτια έπαιζε διάφορους σκοπούς. Τα  στέφανα ήταν από κληματόβεργα, όπως παλιά, στους κανονικούς γάμους. Ένας τρίτος ντύθηκε παπάς που θα τελούσε το μυστήριο. Ο γάμος έγινε στην πλατεία, όπου η νύφη έφτασε ανεβασμένη σε γαϊδούρι. Η τελετή του γάμου έγινε με κωμικό τρόπο και ξεδιάντροπο κέφι, που κορυφώθηκε όταν η νύφη, μετά το στεφάνωμα, άρπαξε το γαμπρό και έπεσε μαζί του στο κρεβάτι, που επίσης υπήρχε στη πλατεία. Έγιναν σκηνές γκροτέσκες, αποτέλεσμα και του αυθόρμητου αυτοσχεδιασμού που προκαλεί ο δυναμισμός τέτοιων ομαδικών εκδηλώσεων. Όμως ο κύκλος των σκηνών δεν έκλεισε με το γάμο, αλλά με θάνατο και κηδεία που ετοιμάστηκε στο ίδιο σπίτι. Από δω βγήκε το φέρετρο, πάνω του τοποθετήθηκε κάποιος που παρίστανε το νεκρό, ενώ η χήρα, άντρας και αυτή, συνόδευε κλαίγοντας και μοιρολογώντας, κωμικά πάντα. Το ξόδι κατευθύνθηκε άλλη μια φορά στην πλατεία όπου οι θρήνοι και τα μοιρολόγια, αθυρόστομα και βωμολογικά σταθερά, θα κορυφωθούν. «Τα είχα χάσει ελαφρώς γράφει ο κ. Ζερίτης, από τις πολλές άσεμνες εκφράσεις που άκουγα συνεχώς γύρω μου, επειδή υπήρχαν πολλές γυναίκες και ένας σωρός παιδιά». Τελικά ο νεκρός αναστήθηκε εν μέσω χειροκροτημάτων. Κάποια γυναίκα φώναξε «όρθιος ο Λάζαρος». Ο αναστημένος, γράφει ο κ. Ζερίτης, βγήκε ήρεμος από το φέρετρο, οι μουσικοί άρχισαν να παίζουν και ο κόσμος να χορεύει. Η χήρα βρέθηκε μπροστά χορεύοντας με αστείες κινήσεις, ο πρώην πεθαμένος βρέθηκε στο τέλος του κύκλου και χόρευε ήσυχα σα να μη είχε πιστέψει ότι ήταν αναστημένος.

             Όταν άκουσα για πρώτη φορά τον κ Ζερίτη να περιγράφει το καρναβάλι αυτό της Νέδουσας και να με ρωτάει αν θα άξιζε ή θα έπρεπε να ενδιαφερθεί γι’ αυτό περισσότερο και πιο συστηματικά, τον ενθάρρυνα αμέσως χωρίς να επηρεαστώ αρνητικά από κάποιες αναπόφευκτες πλέον μορφολογικές υπερβολές και έναν αυτοσχεδιαστικό φόρτο, ακόμα και από κάποιες οργανικές αρρυθμίες (π.χ. κανονικά ο νεκρός πρέπει να είναι νιόπαντρος, όχι κάποιος τρίτος, γιατί η σκηνή του γάμου, του θανάτου και της ανάστασης αποτελούν ένα οργανικό σύνολο, η διαδικασία αυτή ανανέωσης και αναγέννησης της ζωής πρέπει να παριστάνεται με το ίδιο συμβολικό πρόσωπο). Όμως από την άλλη μεριά είδα να διατηρείται το σπουδαίο θέμα της άροσης, το οποίο δεν υπάρχει στα περισσότερα δρώμενα του είδους αυτού. Σπουδαίο, γιατί αποτελεί μια πανάρχαια έτσι και αλλιώς, επαναληπτική κίνηση επίτασης της προσπάθειας για την επίτευξη και την εξασφάλιση της γονιμότητας της γης και των ανθρώπων. Σε ένα μαγικό σχήμα προλήψεως γίνεται αυτό εικονικά για να δεσμευτεί, κατά κάποιο τρόπο, η φύση μαγικά και αναλογικά να το πράξει πραγματικά. Δηλαδή η συμβολική πράξη προηγείται της πραγματικής πράξης. Ο κορυφαίος αρχαιολόγος που εξελίχθηκε και σε κορυφαίο λαογράφο Κ.Α. Ρωμαίος (ήταν περίπου γείτονάς μας, από τα Βούρβουρα της Κυνουρίας), ο οποίος μας άφησε μιαν ανεπανάληπτη, εκτενή εργασία του για τις λαϊκές λατρείες της Θράκης, όπου πραγματεύεται ακριβώς αυτή την κατηγορία δρωμένων, που υπάρχουν ακόμα σε αφθονία στην περιοχή της Θράκης (την εργασία του δημοσίευσε μέσα στη δεκαετία του 1940), σημείωνε ότι σχεδόν όλα τα άλλα, πλήν εκείνου του Καλόγερου, είχαν ή το ένα ή το άλλο θέμα. Ή το γάμο ή το άροτρο. Κοινά στοιχεία στις τελετές αυτές βρίσκει, ο Ρωμαίος, πρώτα την καθολική συμμετοχή της κοινότητας. Άλλοτε οι πρώτοι του χωριού είχαν την πρωτοκαθεδρία (αυτό μπορούμε να πούμε  ότι κατά κάποιο τρόπο τηρείται και στη Νέδουσα όπου ο πρόεδρος πρωτοστατεί), ενώ για μέλη του θιάσου εκλέγονταν εκλεκτά μέλη της κοινότητας που θα εργάζονταν, θα έλεγε κανείς, σαν δημόσιοι λειτουργοί με τη συμπαράσταση όλου του χωριού. Ύστερα είναι, κατά το Ρωμαίο, η αλλόκοτη εμφάνιση (που δίνει εξαιρετική δύναμη στους μεταμφιεσμένους γιατί τους απαλλάσσει, ας πούμε, από τη δέσμευση και την ευθύνη του εγώ), οι κωμικές κινήσεις, η χαλάρωση, όπως γράφει, της κοινωνικής ευπρέπειας, με ασχημοσύνες και αισχρολογίες που επιτρέπονται μόνο τότε. Το πνεύμα της παρωδίας κυρίαρχο σε όλες τις παραστάσεις και γενικά ό,τι  θα κάνει τον κόσμο να γελάσει με την καρδιά του.

               Ωστόσο, κατά το Ρωμαίο, από όλα ξεχωρίζει το σημαντικότατο μαγικό μέσο της αροτρίοσης, στο τέλος. Στο δρώμενο του Καλόγερου προηγείται το θέμα του θανάτου και της ανάστασης, ενώ παλιότερα υπήρχε και γάμος. Την αποτελεσματικότητα της αροτρίοσης δυναμώνει ακριβώς η εικονική παράσταση συνουσίας. Η καλή σοδειά και τα πολλά παιδιά, σύμφωνα με τις μαρτυρίες, ήταν τα κύρια αιτήματα στις τελετές αυτές. Και επειδή, γράφει ο Ρωμαίος, σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη, τα δύο αυτά αιτήματα είναι πάνω-κάτω ένα, η καρποφορία εδώ και εκεί, βλέπουμε τις αντίστοιχες ενέργειες να γίνονται πότε ενωμένες για τον ίδιο σκοπό και πότε  ξεχωριστά. Ας σημειώσω εξάλλου ότι ο Ρωμαίος, αναφερόμενος στο θέμα της αρχαιότητας των θρακικών αυτών δρωμένων, συμμεριζόταν την άποψη του Νικολάου Πολίτη, πως είναι παλαιότερες από το αρχαίο δράμα, όπως αναπτύχθηκε στην Αθήνα, και μας διδάσκουν ποιό ήταν το νόημα και ο σκοπός μερικών, το ίδιο παλαιών, διονυσιακών τελετών, αναπτυγμένων πάνω σ’ ένα εθνολογικό έδαφος, δηλαδή κοινό σε διάφορους λαούς.  

                 Ο Ρωμαίος, δίνοντας μερικά ακόμα δείγματα ανάλογων τελετών και από άλλους ελληνικούς τόπους, εκτός της Θράκης, παρατηρούσε συμπερασματικά ότι σε καμιά από αυτές δεν έχουμε το εξαιρετικά επιβλητικό έθιμο της αροτρίοσης, αλλά όλα τα άλλα, δηλ. τη μεταμφίεση, τον παρωδιακό  τρόπο στην εκτέλεση και τη συνείδηση πως όλα γίνονται για τον καλό χρόνο. Ο κ. Αικατερινίδης  μου έλεγε σήμερα, ότι συνάντησε δρώμενο με αροτρίοση σ’ ένα χωριό της Δράμας. Προσέξτε όμως: πάλι δεν απομακρυνόμαστε από την περιοχή της Β. Ελλάδας και μπορεί να μιλήσει κανείς για ένα είδος εξακτίνωσης του εθίμου ή μεταφοράς του εκεί.

                  Ο Γεώργιος Μέγας βέβαια μας δίνει στο λαμπρό βιβλίο του για τις ελληνικές γιορτές και τα έθιμα λαϊκής λατρείας ειδήσεις για μερικές ακόμη περιπτώσεις αροτρίοσης παρωδούμενης. Στο Χαλκειό της Χίου το μεσημέρι της Αποκριάς πήγαιναν στο λιβάδι, όπου δύο άντρες αναλάμβαναν το ρόλο του βοδιού και έσερναν το ζυγό, ενώ ένας άλλος έκανε το ζευγολάτη και έσπερνε αλάτι. Στη Φυσίνη της Λήμνου την Καθ. Δευτέρα μερικοί μουντζουρώνονταν και ζεύονταν στο αλέτρι  καθώς ένας άλλος τους «λαλούσε» με τη βουκέντρα. Μπροστά πήγαινε ένας ακόμη που έριχνε τάχα το σπόρο, ενώ έριχνε στάχτη ή χώμα. Και σ’ ένα άλλο χωριό στο ίδιο νησί, στη Σκανδάλη, έβαζαν στο ζυγό ενός μικρού αλετριού, ειδικά φτιαγμένου, σκυλιά που τα τραβούσαν και ένας με τροβά έσπερνε  πάλι αντί για σπόρο, στάχτη. Ο Μέγας δεν έχει υπόψη του την περίπτωση της Νέδουσας, όπου εξάλλου μπορούμε να υποθέσουμε ότι έχουμε τη μοναδική μαρτυρία από την άλλη Ελλάδα, από όλη την άλλη Ελλάδα, για αροτρίοση. Παρωδείται και εδώ η ενέργεια, όπως διαπίστωνε ο Μέγας για τις περιπτώσεις της Χίου και της Λήμνου, όμως στο βάθος διασώζεται και ο αρχικός ευετηριακός  πυρήνας, αφού στο αυλάκι που χαράζει στη γη το άροτρο, ρίχνουν και καλαμπόκι. Θα τολμούσα να  πω ότι η αροτρίοση της Νέδουσας αποτελεί μία μέση περίπτωση ανάμεσα στο δρώμενο του Καλόγερου, όπου η ενέργεια, κατ’ εξαίρεση, μέσα στη γενική ευθυμία και ελευθερία της έκφρασης τελείται σοβαρά, και στα άλλα δρώμενα, όπου αυτή σαφέστατα και  μονοσήμαντα διακωμωδείται.

                  Μπορεί να τεθεί στο σημείο αυτό ένα ζήτημα, κατά πόσον η αροτρίοση είναι ενέργεια αρχαϊκότερη από την παράσταση του γάμου και της σεξουαλικής συνεύρεσης ή, πιο καλά, αν εξ αρχής υπήρχαν οι δύο ενέργειες μαζί. Σχετικές μελέτες, όπως η παλαιά του Γερμανού Άλμπερτ Ντήτριχ για τη Μητέρα Γη ή το περίφημο έργο του Φρέιζερ, «Το χρυσό κλαδί», μνημονεύουν τη μια ή την άλλη τελετουργική πράξη, γάμο ή αροτρίοση χωριστά, και μάλιστα από πολλές περιοχές του κόσμου, ενώ δεν μαρτυρούν σύνθετο δρώμενο, όπως του Καλόγερου, αλλά και της Νέδουσας. Και μάλιστα, όπως έλεγα στον κ. Αικατερινίδη σήμερα, εγώ είχα υπόψη μου την παλαιά μορφή του δρωμένου του Καλόγερου, όπου υπήρχε και γάμος. Όσοι παρακολουθήσατε χθες την παραλλαγή του δρωμένου του 1965, ο γάμος, ο οποίος δεν είναι ένας γάμος κανονικός, αλλά ένας γάμος προκλητικός ή, αν θέλετε, μια συνουσία όπου κορυφώνονται τα αισχρά, έχει φύγει, έχει παραλειφθεί. Κατά κάποιο τρόπο αυτή τη στιγμή, απανταχού της Ελλάδας θα έλεγα, στη Νέδουσα έχει διασωθεί ακέραιο το σενάριο του δρωμένου αυτού, που έχουμε και τη συνεύρεση και την άροση.

                    Μια υπόθεση θα μπορούσε λοιπόν να γίνει, ότι τα δυο αυτά στοιχεία συνδέθηκαν αργότερα. Υπάρχει και στα εθνολογικά ζητήματα η αρχή ότι το απλούστερο είναι το αρχαϊκότερο ή αντίθετα, υποθέσεις κάνουμε, ότι πολύ γρήγορα ή και ευθύς αμέσως συνδέθηκαν για την ακόμη μεγαλύτερη ενδυνάμωση της προσπάθειας αυτής αναλογικής μαγείας όπου, όπως είπα, η εικονικά  παριστανόμενη γονιμική δραστηριότητα θα επέφερε στη φύση και την πραγματική γονιμότητα. Οπωσδήποτε το ενδιαφέρον είναι, ότι η δημόσια συνεύρεση ίσως έπρεπε να περάσει στη σφαίρα του κωμικού για να μπορέσει να κρατηθεί σε κοινωνίες όπου νέες αρχές συμπεριφοράς, ειδικά ως προς τη σεξουαλική ζωή, είχαν καθιερωθεί. Η  άροση μπόρεσε για μακρότατο χρόνο να κρατήσει το σοβαρό της χαρακτήρα πριν κατακλυσθεί από το ολοένα επεκτεινόμενο κωμικό πνεύμα, που ξεκινούσε από τη διακωμώδηση της σεξουαλικής ελευθεριότητας, όταν αυτή έχανε τον τελετουργικό της χαρακτήρα.

                   Ο κ. Ζερίτης παρέθετε, αντί σχολίων, μετά την περιγραφή του δρωμένου, σχετικές παρατηρήσεις ειδικών. Σε όλες υπογραμμίζεται αυτονόητα ο γονιμικός-ευετηριακός, για την καλή χρονιά, χαρακτήρας των δρωμένων αυτών αφενός, αφετέρου το επίμαχο ζήτημα: ο έντονα ελευθέριος-βωμολογικός τόνος τους, αισχρός σύμφωνα με τα τυπικά κριτήρια της διαμορφωμένης κανονικής συμπεριφοράς των ατόμων. Υπήρχε πράγματι μια δημόσια συμπεριφορά πλήρης από ασχημοσύνες και αισχρολογίες, όπως θα έλεγε ο Ρωμαίος, η οποία όμως δεν έχει τίποτα κοινό με τις αισχρολογίες και τις ασχημοσύνες  της καθημερινότητας ή και ορισμένων μορφών τέχνης, όπως λ.χ. η σημερινή θεατρική επιθεώρηση. Την άποψή μου αυτή υπογράμμιζα προλογίζοντας  ένα μικρό βιβλίο αξιολογότατου τοπικού λογίου που είχε εκδώσει τα παραδοσιακά, για να το πω έτσι, «Αδιάντροπα της Λέσβου». Ο κ. Ζερίτης αναφέρει και τη λατινική φράση naturalia non sunt turpia δηλαδή τα φυσικά πράγματα δεν είναι αισχρά. Τη φράση αυτή χρησιμοποίησε ο Μέγας στο βιβλίο που προανέφερα. Αν ήθελα να προσθέσω κάτι σε σχέση με αυτή τη φράση,  θα έλεγα ότι στις περιπτώσεις των δρωμένων δεν πρόκειται απλώς για φυσικά πράγματα: στην αρχική τουλάχιστον λειτουργία των δρωμένων, αυτά ανέβαιναν σε ένα άλλο επίπεδο. Το επίπεδο της τελετουργίας και μιας αρχέγονης λατρείας. Πώς αλλιώς θα μπορούσαμε π.χ. να εννοήσουμε και να σεβαστούμε ανάλογα τα συμπαρομαρτούντα σεξουαλικά στοιχεία της διονυσιακής λατρείας ;

                 Σήμερα δεν τελείται βέβαια το δρώμενο σε αυτό το πνεύμα σοβαρότητας, όμως το πνεύμα αυτό δεν έχει φύγει εξάπαντος όπως είδαμε και από την τέλεση της δικής μας εκδήλωσης. «Στην ταράτσα, λεει, όλοι είχαν ξεμουντζουρωθεί και κάπνιζαν ήρεμοι φορώντας τα πολιτικά τους. Κουβέντιαζαν, φαινόντουσαν όλοι ευχαριστημένοι, είχαν κάνει για μια ακόμη χρονιά το καθήκον τους». Η ζωντανή παρουσία των στοιχείων αυτών -ζωντανή σημαίνει κιόλας ανάλογα προσαρμοσμένη στους σύγχρονους καιρούς - είναι και μαρτυρία της σχέσης μας με την παράδοση. Η αστική, ηθικιστική σεμνοτυφία, είναι πολύ νεότερη, πολύ λιγότερο παραδοσιακή, από την αρχαία τελετουργική βωμολογία. Χρειάζεται τον σεβασμό μας. Ας μην αφανίζουμε τις σελίδες εκείνες όταν κάποιοι θέλουν με σοβαρότητα και ευλάβεια προς την παράδοση να καταγράψουν, όπως ο αρχαιολόγος που εκθέτει τα των ανασκαφών του, τα πορίσματα και τα ευρήματα των ανάλογων ζητήσεών τους. Και, αν δεν απατώμαι, μπορεί να ισχύει αυτό που είπα σήμερα σε μια  ευγενική δημοσιογράφο, ότι το δρώμενο της Νέδουσας, η ανακάλυψη κατά κάποιο τρόπο του δρωμένου αυτού, ισοδυναμεί με ένα σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα.

               Λοιπόν ας αφήσουμε ελεύθερους εκείνους που θέλουν να το περιγράφουν, να το μελετούν, να το τελούν χωρίς να ασκούμε λογοκρισία. Υπάρχει το αισχρό της καθημερινότητας που όλους μας αηδιάζει. Και υπάρχει το αισχρό της παράδοσης που πρέπει να το σεβόμαστε. Ευχαριστώ πολύ.-