Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟ ΔΡΩΜΕΝΟ ΕΥΕΤΗΡΙΑΣ ΤΗΣ ΝΕΔΟΥΣΑΣ ΤΑΫΓΕΤΟΥ

  Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟ ΔΡΩΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΔΟΥΣΑΣ

  

Στη μνήμη της θειάς Όλγας και της θειάς Πηνελόπης.

Στη Γεωργία, στην Ελένη, στη Βούλα, στη Νικολέτα, στη Λίτσα, στη Βιβή  και σε όλες τις γυναίκες της Νέδουσας με αγάπη και σεβασμό.                                       

         Άρχισε το γράψιμο τούτου του κειμένου στις 8 Γενάρη, την «Μέρα της Μαμμής» ή «τ’ς μπάμπως τη μέρα». Η σημαδιακή αυτή μέρα ανήκει καθ’ ολοκληρία στη γυναίκα και χαρακτηριστική μορφή του γυναικείου καρνάβαλου, όπου το πατριαρχικό κοινωνικό σύστημα ανατρέπεται, είναι όλες οι γυναίκες. Σε αυτό το δωδεκαμερίτικο καρναβάλι, που εστιάζεται στο χώρο της Β. Ελλάδος, το έθιμο δεν έχει σχέση με τα υπολείμματα μιας μητριαρχικής κοινωνίας, όπως προβάλλεται συχνά, αλλά με τον ανάποδο κόσμο του καρναβαλιού. Είναι το μόνο έθιμο αυτής της περιόδου που υπάρχουν γυναικείοι ρόλοι, και είναι όλοι πρωταγωνιστικοί, χωρίς να υπάρχει αντρική παρουσία. Η αντρική παρουσία μονοπωλείται στα πάσης μορφής Ρογκατσάρια  (η ονομασία διαφοροποιείται από χωριό σε χωριό), και η γυναικεία παρουσία είναι ανύπαρκτη. Στην προηγούμενη φάση της πολιτιστικής ζωής ούτε στους χειμωνιάτικους αγερμούς (κάλαντα) δεν υπήρχαν γυναίκες. Οι φορείς αυτού του εθίμου ήταν αγόρια, έφηβοι και άντρες. Το γυναικείο στοιχείο είναι χαρακτηριστικό για τους άλλους, τους ανοιξιάτικους αγερμούς και τα δρώμενα της ίδιας περιόδου.

                                              Γυναίκα. Φωτό Ρόμπερτ Ζερβός 2017

         Στη λαϊκή πραγματικότητα όλες οι κρίσιμες στιγμές της ανθρώπινης ζωής βρίσκονται στα χέρια γυναικών: γέννηση, γάμος, αρρώστια, θάνατος, όλη η λαϊκή ιατρική και μεγάλο μέρος της προφορικής παράδοσης. Κάτω από το επίσημο πατριαρχικό σύστημα του βαλκανικού λαϊκού πολιτισμού, υπάρχει ένα άλλο ανεπίσημο-γυναικείο- εξ’ ίσου σημαντικό, και εμφανίζεται σε στιγμές κρίσης, στα διαβατήρια έθιμα ή σε περιόδους της χρονιάς όπου δεν ισχύει η καθημερινή τάξη των πραγμάτων, όπως στον ανάποδο κόσμο των Απόκρεω. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο άκρως πατριαρχικός κόσμος του παραδοσιακού λαϊκού πολιτισμού έχει και τις φεμινιστικές πτυχές του.

         Από τις λατρευτικές εθιμικές λειτουργίες, πιο ανθεκτικές αποδείχτηκαν εκείνες που εκτελούνται στα επίφοβα γυρίσματα του κύκλου του χρόνου, στα κρίσιμα περάσματα του κύκλου του ανθρώπινου βίου. Και είναι φυσικό, αφού η απαράβατη τέλεσή τους αφορά την ίδια τη συνέχιση της ζωής, καθώς καλούνται οι υπερφυσικές δυνάμεις, επουράνιες ή καταχθόνιες, να εξασφαλίσουν την υγεία, τη γονιμότητα και την αφθονία στους ανθρώπους, στη γη και στα ζωντανά, ενιαία και αδιαχώριστα, όπως ακριβώς ομοούσια το αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος των αγροτικών κοινωνιών.

         Στη Νέδουσα την Καθαρά Δευτέρα, οι γυναίκες και τα κορίτσια συμμετέχουν σχεδόν παντού.

"Γιατί και με Αυτές είναι η ζήση". Φωτό MaryHelenAggel.

                                           Κορυφαίες. Φωτό Φώτης Κουτρουμπής 

Αγερμός: Κορίτσια. φωτό Φώτης Κουτρουμπής

 Στη προετοιμασία του ομίλου-«του θιάσου»- αφού πρόκειται για πρωτόγονο λαϊκό θέατρο, οι γυναίκες έχουν καθοριστικό ρόλο, είτε σαν μέλη της ομάδος του Αγερμού, είτε σαν νοικοκυρές που φιλεύουν τον «θίασο», αλλά και σαν σπορείς, σκαφτιάδες, θεριστές στη φάση της Αροτρίοσης. Στην φάση του Γάμου είναι ενδυματολόγοι-σύμβουλοι, ακόλουθοι, συνοδοί, τραγουδιστές, ενώ στην Κηδεία συνοδεύουν το «ξόδι», μοιρολογούν στον θρήνο. Στην Ανάσταση είναι τραγουδιστές και επικεφαλής του χορού.

          Παντού «πρωταγωνιστούν», άλλοτε σιωπηλά και άλλοτε ηχηρά. Η γυναίκα γνωρίζει πότε πρέπει να εκφραστεί και πότε να σιωπήσει. Ξέρει να συμβουλεύσει, να διορθώσει, να υποδείξει. Καταλαβαίνει την αισθητική της τελετουργίας. Αυτή δεν ξεφεύγει ποτέ, ενώ η συμπεριφορά των ανδρών είναι σε συνάρτηση με τη ευφορία τους. Όταν το τσίπουρο και το κρασί καταναλώνονται ασταμάτητα, όταν οι τελετουργίες βγάζουν τους άνδρες από την πραγματικότητα, όταν ο ρόλος του καθενός παραπέμπει σε πρωτόγονες συμπεριφορές μέσα σε αρχαίες τελετουργίες, πάντα βρίσκεται μια γυναίκα του «θιάσου» που συμβουλεύει χωρίς να προσβάλλει, που κάνει παρατηρήσεις χωρίς να υποβαθμίζει, που διορθώνει χωρίς να ταπεινώνει. Και αυτή η γυναίκα, δεν είναι η οποιαδήποτε γυναίκα. Είναι αυτή που γεννήθηκε στη Νέδουσα, που γνωρίζει το Δρώμενο από μικρό παιδί, που έχει δει τους παλιότερους «να πράττουν» και να «δρουν», που γνωρίζει του συγχωριανούς της πολύ καλά, τα χούγια του καθενός, που τραγουδά τραγούδια όπως η γιαγιά της και η μάνα της, που ξέρει τη λεπτομέρεια και το σκοπό του Δρωμένου, που είναι σύζυγος, μάνα, αγρότισσα, κτηνοτρόφος, που φροντίζει παππουδογιαγιάδες και γονικά-πεθερικά, που βοηθά ό, που χρειαστεί, που λειτουργεί και το ένστικτό της, που, που………

                 

Γυναίκες. φωτό Τάσος Βαμβακάς 2006

Αυτά τα τριάντα χρόνια που προσπαθώ μαζί τους να μυήσω την ψυχή μου στις τελετουργικές ιδιαιτερότητες αυτού του Δρωμένου Ευετηρίας, αντιλήφθηκα τον σπουδαίο ρόλο που έχουν οι γυναίκες του χωριού σε όλες σχεδόν τις φάσεις του. Τα πρώτα χρόνια έβλεπα, αλλά δεν μπορούσα να κατανοήσω ότι, τον επεμβατικό ρόλο, τη στοργική φροντίδα, την καθοριστική διανομή των «ρόλων», την κατά γράμμα εφαρμογή της ανάποδης τάξης που επιβάλλει η κατανυκτική προσήλωση στην παραδοσιακή κληρονομιά και τον γονιμικό χαρακτήρα αυτών των τελετών, τον επιβλέπουν, τον διορθώνουν και αν χρειαστεί τον επιβάλλουν  γυναίκες. Αυτά τα σκέφθηκα αργότερα, όταν άρχισε να γίνεται η Νέδουσα και το καρναβάλι της κομμάτι από τη ζωή μου. Φυσικά δεν έχω πρόθεση  να μειώσω τη συμμετοχή των ανδρών, διότι αυτοί είναι συνέχεια στο προσκήνιο. Οι γυναίκες όμως είναι οι αφανείς στυλοβάτες και υποστηρικτές των ανδρών. Παρακάτω θα προσπαθήσω να δώσουμε κάποια στοιχεία από την «υποστήριξη» που παρέχουν οι γυναίκες στο Καρναβάλι ή στη Μουτζουροδευτέρα (όπως την λένε οι ντόπιοι) της Νέδουσας.

    

Μάζεμα αντικειμένων που χρησιμοποιήθηκαν. φωτό Χ.Ν.Ζερίτης

    Κατ' αρχάς φαίνεται ότι έχουν φροντίσει, όλες όσες εμπλέκονται, να είναι όλα έτοιμα  (ενδυμασίες, είδη, εργαλεία, τελετουργικά αντικείμενα) για τη Δευτέρα το πρωί, από τις προηγούμενες μέρες. Εκτός των άλλων δηλαδή καθημερινών ενασχολήσεών τους, έχουν νοιαστεί να βγάλουν από τα σεντούκια τους τα «ρούχα» που θα φορέσουν οι ίδιες, οι άντρες και τα παιδιά της οικογένειας, κατά τα διάρκεια των διαφόρων «τελετών» στις οποίες «δρα» ο «θίασος» που συμμετέχουν. Έχουν φροντίσει να έχουν έτοιμα τα «είδη» (καλαμπόκια, στάχτη, κουφέτα κλπ), τα «εργαλεία» (άροτρο, ζεύλες, σκαπτικά κλπ), και τα «τελετουργικά αντικείμενα» (στέφανα, μαντήλια, δώρα νύφης, φέρετρο κλπ). Η σχέση τους με όλα αυτά είναι άπαξ του έτους και επόμενο είναι αυτές να βγάζουν όλα τα πιο πάνω και οι ίδιες να τα μαζεύουν.

           Συνοδεία στη Νύφη. Φωτό Ρόμπερτ Ζερβός 2017

         Τα σπίτια στη Νέδουσα είναι σχεδόν όλα κατοικημένα την Καθ. Δευτέρα. Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια και κάποιοι που ζουν σε άλλες πόλεις, κυρίως βέβαια στη Καλαμάτα, έρχονται στο χωριό για «ν’ ανοίξουν τα σπίτια τους» και να συμμετάσχουν, με οποιονδήποτε τρόπο στην επιτυχία του καρναβαλιού. Πριν χρόνια μου είπε ένα φίλος πως «αν δε γίνει μια χρονιά το καρναβάλι μας δεν θα’ ναι καλό για το χωριό».

Η Γυναίκα φιλεύει τον "θίασο". φωτο Τάσος Βαμβακάς

Έτσι λοιπόν η μέρα αυτή ξεκινάει με γυναίκες, άντρες και παιδιά να αρχίζουν νωρίς τις ετοιμασίες. Μια από αυτές, των γυναικών, είναι να ετοιμάσουν τα φαγώσιμα με τα οποία θα κεραστούν οι επισκέπτες. Και επισκέπτες δεν είναι μόνο οι γνωστοί που έρχονται σαν θεατές και συνεορταστές, αλλά αυτοί από τον όμιλο των μεταμφιεσμένων που πραγματοποιούν τον ΑΓΕΡΜΟ, την πρωινή δηλαδή επίσκεψη σε κάθε σπίτι του χωριού ΚΥΚΛΙΚΑ, για να ευχηθούν στους νοικοκυραίους «Χρόνια Πολλά» και «Καλή Χρονιά» (γεωργική εννοείται αφού μέχρι το 152 π.Χ ο Μάρτιος ήταν αρχή του κάθε χρόνου). Αυτή η πράξη της ανταλλαγής ευχών προϋποθέτει και το φίλεμα των επισκεπτών, γνωστών και αγνώστων.

      

Κέρασμα: τηγανίτες με μέλι για όλους. φωτό Τάσος Βαμβακάς

  Οι γυναίκες λοιπόν στη Νέδουσα πρέπει να έχουν έτοιμα νωρίς το πρωί τα νηστίσιμα φαγητά και τα γλυκά. Δεν θα αναφερθώ λεπτομερώς στα πλούσια τραπέζια που συναντώ κάθε χρόνο, θα πω μόνο, για να καταλάβει ο αναγνώστης, ότι σε κάποιες περιπτώσεις κερνούν τον κόσμο που συμμετέχει στον Αγερμό (περί τα 100-150 άτομα), τηγανίτες με μέλι, και «πάρτε ο καθένας όσες τραβάει η όρεξή του».

                                                                                                                                                            

Γυναίκα και Τράγοι. φωτό Τάσος Βαμβακάς

  

 Στο «Χορό των Τράγων» δεν υπάρχει ιδιαίτερη συμμετοχή γυναικών, συνηθίζεται όμως, να εμφανίζεται, πριν τον ερχομό των μεταμφιεσμένων «Τράγων»,  αγρότισσα με στοιχεία γαλακτομικής παραγωγής.

Αργότερα θα εκδηλωθούν οι επόμενες φάσεις του Δρωμένου. Η Αροτρίοση, ο Γάμος, η Κηδεία, η Ανάσταση.

 Γυναίκες «σπέρνουν» στην Αροτρίαση. Φωτό: Χ.Ν.Ζερίτης

Στην Αροτρίοση οι γυναίκες θα «σπείρουν» το σπόρο, για να «καρπίσει» η γη πάνω στο τρεις φορές οργωμένο «χωράφι», θα «καλλιεργήσουν» και θα «φροντίσουν» τους καρπούς. Την ίδια αγάπη και φροντίδα δείχνουν και για τους καρπούς της κοιλίας τους. Για την αγρότισσα γυναίκα  η γονιμότητά της, με αυτή της γης και των ζώων της, παραμένει η ίδια.

 

Γάμος. Συνοδεύοντας τη «νύφη».Φωτό:Φ.Κουτρουμπής

ΣΣτο Γάμο μπορεί η «νύφη» να είναι άντρας (στο θέατρο στην  αρχαία Ελλάδα όλους τους γυναικείους ρόλους τους υποδύονταν άντρες), όμως οι γυναίκες «ντύνουν»  τη νύφη, φέρνουν τα προικιά της, τα δώρα, την τραγουδάνε, μοιράζουν τα «κουφέτα». Όπως «φροντίζουν» τη «νύφη» έτσι φροντίζουν και τη Γη σε όλες τις γεωργικές εργασίες. Η γυναίκα από του φυσικού της γνωρίζει την φροντίδα, τη χαρίζει στη γη και την «ετοιμάζει» να «σπαρθεί» και να «καρπίσει», όπως κάνει και για τον εαυτό της.

Κηδεία: «σπαρακτικός» θρήνος: Φωτό Χ.Ν.Ζερίτης

   

 

 Στην Κηδεία η γυναίκα «στολίζει» το «νεκρό της», τον «κλαίει», τον «μοιρολογάει», τον «θρηνεί», τον «θάβει» και προσμένει την «ανάστασή του». Το χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτών των «κηδειών» δεν είναι τόσο η «ταφή» στη γη, αλλά κυρίως ο «θρήνος». Εδώ ο «θρήνος» έχει την ιδιαιτερότητά του και μόνο οι γυναίκες μπορούν να προσδώσουν το ιδιαίτερο αυτό χαρακτηριστικό. Ο «σπαραγμός» μόνο «γυναικείος» μπορεί να είναι. Ο Θρήνος πρέπει να έχει μελωδία, χάρη, πάθος, και πόνο για να είναι λυτρωτικός. Σκοπός τους είναι με την μέθοδο της αναλογικής μαγείας να προκαλέσουν τη Ζωή (μετά τον θάνατο-χειμώνα) και τη Γονιμότητα (ζωή-άνοιξη).      

                             

        Η ελευθερία που έχουν όλοι, κυρίως οι γυναίκες, και δεν περιορίζεται μόνο στα λόγια, αλλά απλώνεται και σε παντομιμικές πράξεις, εκδηλώνεται με σεξουαλικά και άλλα υπονοούμενα, τα οποία είναι τελετουργικά. Δεν προκαλεί παρεξηγήσεις. Δεν συγκρούεται με αξίες όπως η τιμή, η ντροπή, η αξιοπρέπεια, ή ιδανικές συμπεριφορές όπως η σεμνότητα, εγκράτεια και τιμιότητα. 

Κατά τη διάρκεια της γιορτής ισχύουν άλλοι κανόνες συμπεριφοράς. Φωτό: Τ. Βαμβακάς

        Ειδικά στα αγροτικά καρναβάλια (προσοχή αναγνώστη στη διαφορά, γιατί στα αστικά καρναβάλια είναι όλα προβλέψιμα και προγραμματισμένα, αφού είναι γιορτές που προσφέρονται από τους «άρχοντες» στο λαό «προς τέρψιν των οφθαλμών», ενώ στα αγροτικά καρναβάλια οι τελετουργίες, οι πράξεις και τα λόγια είναι απρόβλεπτα, έχουν κάποιο ιερό σκοπό και προσφέρονται από το λαό προς την κοινότητα αδιαφορώντας για τους «άρχοντες»), αυτοί οι κανόνες πολλές φορές είναι ακριβώς αντίθετοι από εκείνους της καθημερινής ζωής. Αυτό το μοτίβο του «ανάποδου κόσμου» συναντάται και στην αρχαιότητα.

Φωτό Ρόμπερτ Ζερβός 2017

         Οι γυναίκες λοιπόν στη Νέδουσα είναι οι θεματοφύλακες της λαϊκής παράδοσης. Κάποιες από αυτές πολύ περισσότερο. Χαίρομαι πολύ πολύ όταν διαπιστώνω πως οι Γυναίκες σήμερα στη Νέδουσα συνεχίζουν να προσφέρουν στην Κοινότητα διαδεχόμενες παλιές Γυναίκες, που συνάντησα, γνώρισα και τακτικά ανακαλώ στη μνήμη μου, αλλά και το πόσο συνεχίζουν να  τις σέβονται και να τις τιμούν, όλοι οι άντρες που συμμετέχουν στο Καρναβάλι. Και ο γράφων μαζί τους.-

Χρησιμοποιήθηκαν φράσεις από βιβλία του κ. Β. Πούχνερ και από κείμενο της κ. Μ. Τερζοπούλου.

Χρήστος Νικολάου Ζερίτης