ΓΟΥΛΙΕΛΜΟΣ ΒΙΛΛΕΑΡΔΟΥΙΝΟΣ-ΤΑΦΟΣ-ΠΑΛΑΙΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ-ΠΑΛΑΙΑ ΜΝΗΜΑΤΑ-ΚΑΛΑΜΑΤΑ-

Ο τάφος του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου.
Η Παλαιά Μητρόπολη και τα Παλαιά Μνήματα
(Συμβολή στην ιστορία της παλιάς Καλαμάτας)

Χρήστος Ν.Α. Ζερίτης

        

         Διαθέτοντας από το 2011 το παρακάτω δημοσιευόμενο έγγραφο του έτους 1830, βρήκα τον χρόνο να το μελετήσω για να το παρουσιάσω στο αναγνωστικό κοινό, με παράλληλο σχολιασμό. Στα πλαίσια ευρύτερης μελέτης μου για  την Ληστεία, τις εκτελέσεις και την καρμανιόλα μεταξύ των ετών  1830-1930, είχα εντάξει το συγκεκριμένο έγγραφο στο κεφάλαιο «Εκτελέσεις που έγιναν στην Καλαμάτα του 19^ου αιώνα».  Αρχίζοντας όμως την συγγραφή των σχολίων για σημαντικά, κατά την γνώμη μου, σημεία του εγγράφου-εκθέσεως, με βασάνισε πολύ η φράση «παλαιάν επικαλουμένην Μητρόπολιν και παλαιά μνήματα» και αναζήτησα στοιχεία από διάφορες πηγές.  Ένιωσα μεγάλη έκπληξη και χαρά συνάμα, επειδή με βάση το έγγραφο-έκθεση και τα στοιχεία που συγκέντρωσα, με οδήγησαν στους δύσκολους δρόμους αναζήτησης ΤΟΥ ΤΑΦΟΥ ΤΟΥ ΓΟΥΛΙΕΛΜΟΥ ΒΕΛΛΕΑΡΔΟΥΙΝΟΥ  και της ΠΑΛΑΙΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ. Όσο βαρύγδουπος και αν είναι ο τίτλος του κειμένου, είναι απλώς η πραγματικότητα. Με οδηγό το αγάπη μου για την ιστορία του τόπου μας και βάζοντας κάτω τα στοιχεία, την λογική, τις γκραβούρες, τις φωτογραφίες και τις τοπογραφικές γνώσεις μου ως παλιός κάτοικος της Καλαμάτας, καταθέτω την άποψή μου με σεβασμό σε όλους όσους έχουν ασχοληθεί με το θέμα. 

               

             Για τον αναγνώστη που ενδιαφέρεται να μάθει περισσότερα, το συνολικό κείμενο βρήκα στα ΓΑΚ-Αρχεία Νομού Μεσσηνίας, στην εφημερίδα «Φαραί» του 1898 τεκμήριο 30, την 14.9.1898. Την έκθεση* την προμηθεύτηκα και επαλήθευσα και από την «Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος», τόμος 1830, αρ.99, σελ 464.

       Ακολουθεί το κείμενο από την εφημερίδα «Φαραί». Η παράγραφος Α΄ αποτελεί σχόλιο,  πιθανότατα, του ιδιοκτήτης της Νικολάου Πύλιουρα.

   *Από όσο γνωρίζω την έκθεση αυτή έχει δημοσιεύσει ο δικηγόρος Καλαμάτας κ. Δημήτριος Ν. Ζέρβας στο ομώνυμο blog.

**« ΑΙ ΘΑΝΑΤΙΚΑΙ ΕΚΤΕΛΕΣΕΙΣ

Α.   Η πρώτη θανατική εκτέλεσις έλαβεν χώραν εν Καλάμαις την 17^ην Νοεμβρίου 1830. Τοιαύτη τιμή διακαώς θα επιθυμούμεν να μην εκόσμει το όνομα της πόλεώς μας εν ταις σελίσι της συγχρόνου ιστορίας, ει και το γεγονός προδήλως οφείλεται εις λυπηράν σύμπτωσιν και συγκυρίαν, ήτις όπως δια την πόλιν μας κατά τον αυτόν λόγον ηδύνατο να επικλώση την τιμήν και δι’ άλλην  πόλιν του Βασιλείου. Περίεργος όμως είναι ο τρόπος των θανατικών εκτελέσεων, και ίνα πληροφορήσωμεν αυτόν τοις αναγνώσταις μας, παραλαβόντες εξ αψευδούς και αξιολόγου  πηγής, τον δημοσιεύομεν κατωτέρω. Δια να άρωμεν πάσαν αμηχανίαν των τυχόν αγνοούντων τα της θανατικής εκτελέσεως, δεν θεωρούμε περιττόν να υπομνήσωμεν ότι προ της λαιμητόμου εισαγωγής της εκτελέσεως της θανατικής ποινής, είχε καθιερωθή η δια του τυφεκισμού, ήτις όμως βραδύτερον, δια του από 28 Ιουνίου 1864 νόμου κατηργήθη,  διατηρηθείσα εν τοσούτω εν ισχύει  δια  τους στρατιωτικούς και ναυτικούς καταδίκους. Τότε δε εθεσπίσθη ίνα το σώμα του θανατωθέντος ηρέμα και ησύχως ενταφιάζηται υπό της αστυνομίας, άνευ ουδεμιάς επιδείξεως και πομπής, ήν ίσως ο Νόμος εθεώρησεν απάδουσαν εις την μνήμην του κηλιδώσαντος την ανθρωπίνην εικόνα του νεκρού, αλλ’ ήν ίσως ψυχολογών τις θα ηδύνατο και να αποδώση εις τον λόγον, ότι η τοιαύτη πομπή θα είχε τι το θεοστυγές και αγρίως ειρωνικόν, του να πανηγυρίζεται έγκλημα επί εγκλήματος. Διότι έγκλημα διέπραξεν ο θανατωθείς κακούργος αναιρέσας ζωήν, έγκλημα όμως και η τιμωρός  Πολιτεία αφαιρούσα την ζωήν ανθρώπου.

Άξιος παρατηρήσεως είνε προσέτι, εν συγκρίσει μάλιστα προς το νυν γινόμενον, ότι κατά την νομοθεσίαν του Κυβερνήτου Καποδίστρια, η περί χάριτος αίτησις έδει να παρουσιασθή αυτώ εντός 24 ωρών από της δημοσιεύσεως της αποφάσεως, αν δε ο καταδικασθείς δεν ηξιούτο χάριτος η εκτέλεσις της θανατικής ποινής εγένετο αμέσως.

Έκθεσις Κεφαλικής Ποινής.  

Εκτελεσθείσης εν Καλαμάτα την 17 Νοεμβρίου 1830.

 Κατά την ύπ’ αριθ. Λ. εγκληματικήν απόφασιν του κατά την κάτω Μεσσηνίαν Πρωτοκλήτου Δικαστηρίου της 4 Νοεμβρίου 1830. 

                 Ο Δημήτριος Κασιμάκος, Σπαρτιάτης, ετών 35, ήτο συντροφοναύτης εις το «Ιόνιον», πλοίον του εκ Κυθήρων Θεοδωρή Λογοθέτου, κατά το 1826, ότε ανεχώρησε το πλοίον αυτό από Σύραν εις Μεθώνην, φέρον επιβάτας την Ραλούν σύζυγον του Αινίτου Δημητρίου Μαλιώτα, τον υιόν αυτής Μιχαλάκην και τον υπηρέτην της Λασκαράκην. Καθ’ οδόν πλησίον των Ελαφονήσων, ο πλοίαρχος και οι ναύται εφόνευσαν τους ειρημένους τρεις επιβάτας και διήρπασαν τα χρήματα και τα πράγματά των. 

            Ο Δημήτριος Κασιμάκος, εις των κακουργησάντων, συλληφθείς υπεβλήθη εις το ανήκον Δικαστήριον και διά της ως άνω μνησθείσης αποφάσεως κατεδικάσθη εις θάνατον, αποδειχθείς ένοχος φονοπειρατείας.

           Ο κατάδικος δι’ αναφοράς του από πρώτης Σεπτεμβρίου 1830 προς την A.Ε. εξητήσατο την χάριν, αλλ’ ή Κυβέρνησις απήντησεν ότι δεν δύναται να παραχωρήση χάριν διά τοιαύτα εγκλήματα.    Όθεν το δικαστήριον διέταξε την εκτελέσιν της είρημένης αποφάσεώς του, ήτις εξετελέσθη κατά την εφεξής ύπ’ άριθ. 716 άναφοράν της Αστυνομίας Καλαμάτας. 

               Ελληνική Πολιτεία Προς τον Διοικητήν Καλαμάτας και Νησιού

                Ο Πρ. ’Αστυνόμος Καλαμάτας 

      Β. Κατά την έννοιαν της ύπ’ αριθ. 851 προσκλήσεως της Διοικήσεως ταύτης και του επισυναπτομένου αντιγράφου της διαταγής του Δικαστηρίου, προσκαλέσας  τον αρχηγόν της ενταύθα πολιτικής Φρουράς και απελθών μετ’ αυτού την χθεσινήν μετά την μεσημβρίαν, άμα εγχειρισθείσης μοι της αυτής προσκλήσεως, εις το ενταύθα δεσμωτήριον, παρέλαβον τον εν αυτώ κατάδικον Δημάκην Κασιμάκον και φρουρούμενον παρ’ όλης της εκτελεστικής δυνάμεως και παρά του περί ου είρηται αρχηγού, οδηγήσας  αυτόν εις το Δικαστήριον. Εκεί ο Πρόεδρος του Δικαστηρίου ανέγνωσεν εις αυτόν την πράξιν, δι’ ης απορρίπτεται η της χάριτος αίτησις,  νουθετήσας και προτρέψας τον άνθρωπον κατά το ενόν, όπως αφοσιωθή εις το έλεος του παντοδυνάμου.  Επομένως τούτου πλησιάσας εις τον κατάδικον, έπ’ αυτώ τούτω διορισθείς πνευματικός πατήρ ’Αρχιμανδρίτης Γεράσιμος ιερομόναχος, φέρων την ιερατικήν του στολήν και με τον Σταυρόν εις τας χείρας τον καθωδήγησε τα εικότα. Μετά την πράξιν ταύτην δε συνοδεύσαντες αυτόν κατά τον όμοιον τρόπον μεταφέραμεν εις ιερόν Ναόν του Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου, ένθα εισελθών αυτός και ο παρακολουθών ιερεύς διετάχθησαν ακολούθους οι στρατιώται να περικυκλώσωσι την Εκκλησίαν, φυλάττοντες ακριβώς τα φύλλα της εισόδου και εξόδου.

  Έμεινε λοιπόν ο κατάδικος εις την Εκκλησίαν χθες μετά την μεσημβρίαν και εφεξής δι’ όλης της νυκτός, εξομολογούμενος εις τον ιερέα τα αμαρτήματά του και προσευχόμενος αδιακόπως μέχρι της σήμερον το πρωί.      Τότε προς πλειοτέραν αισθαντικήν παράταξιν, διέταξα να σημάνωσιν όλους τους ιερούς κώδωνας, καθ’ ον τρόπον συνειθίζεται εις τον ενταφιασμόν των θνησκόντων και ταυτοχρόνως με το κτύπημα των κωδώνων συνοδεύσαμεν αυτόν εις τον τόπον της καταδίκης,  την παλαιάν επικαλουμένην Μητρόπολιν  και παλαιά μνήματα (1) συνακολουθούντος και του ιερέως καθ’ όλην την διάρκειαν της οδοιπορίας, αφού προηγουμένως διήλθομεν διά της αγοράς έχοντες περιεστοιχισμένον καλώς τον κατάδικον παρ’ όλης της οπλοφόρου φρουράς. 

          Εκεί εκαθέσθη ο κατάδικος επί του προετοιμασθέντος τάφου, παραινούμενος με όλην την ζέσιν παρά του ιερέως και αφού εκαλύφθησαν οι οφθαλμοί του, τρεις εκ των στρατιωτών πυροβολήσαντες κατά της κεφαλής του τον εθανάτωσαν εις την στιγμήν. Τοιουτοτρόπως δε τελειωθείσης της εκτελέσεως της ποινής, ο ιερεύς ενεταφίασε αυτόν με τας απαιτουμένας θρησκευτικάς τελετάς. 

            Άλλ’, εις την οποίαν διευθύνω εις το Δικαστήριον τούτο, κατά χρέος, έκθεσιν της ειρημένης κεφαλικής εκτελέσεως, δεν δύναμαι να αποσιωπήσω την γενναιότητα του καταδίκου, όστις καθ’ όλον το διάστημα της παρατάξεως δεν έδειξε την παραμικράν  δειλίαν του θανάτου, άλλ’ εφαίνετο σχεδόν όλως αδιάφορος, νουθετών το πλήθος των παρακολουθούντων θεατών να λάβωσι παράδειγμα από τον εαυτόν του και να ζώσι τιμίως εις τον κοινωνικόν τούτον βίον διά να μη γίνωσι μέτοχοι της τύχης του.

            Έν Καλαμάτα τη 17 Νοεμβρίου 1830

                        Ο Αστυνόμος 

                          Ζ. Μαρατάς»

** Εκτός της στίξεως διατηρήθηκε η ορθογραφία και η σύνταξη του πρωτοτύπου.

                                  Ο ναός του Τιμίου Προδρόμου (Αγιάννη της αγοράς)

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ 

Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΤΙΜΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ

      «Στο ναό του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου έγινε, σύμφωνα με νεότερες έρευνες,  η δοξολογία για την απελευθέρωση της Καλαμάτας στις 23 Μαρτίου 1821. Την πρώτη καταστροφή υπέστη στα Ορλωφικά το 1770, ενώ στη συνέχεια πυρπολήθηκε κατά την επιδρομή του Ιμπραήμ στην Καλαμάτα το 1825. Για ένα χρονικό διάστημα αποτέλεσε τη Μητρόπολη Καλαμάτας. Εδώ έγινε η δοξολογία, όταν το 1833 ο Όθωνας επισκέφθηκε την πόλη, καθώς και το 1835, όταν μεταφέρθηκε η πρωτεύουσα του νομού Μεσσηνίας από την Κυπαρισσία στην Καλαμάτα. Εδώ επίσης γινόταν η δοξολογία για την επέτειο της εθνικής γιορτής της 25^ης Μαρτίου. Ο ναός εγκαταλείφθηκε μετά τους σεισμούς του 1844.  Ο σημερινός ναός θεμελιώθηκε βορειότερα, το 1857, επί δημαρχίας Θ.Ι. Κυριακού και εγκαινιάστηκε το 1865». 

ΓΑΚ Μεσσηνίας. Οδοιπορικό σε πλατείες και δρόμους της πόλης 1830-1940. Σελ.65.

     «Ο Ναός του Τιμίου Προδρόμου της Καλαμάτας -ο σημερινός «Αγιάννης της Αγοράς»-ήταν από τους αρχαιότερους ναούς της πόλεως. Καταστράφηκε στα Ορλωφικά το 1770. Ανοικοδομήθηκε, για να καταστραφεί και πάλι από τις ορδές του Ιμπραήμ το 1825. Επισκευάστηκε  πρόχειρα το 1828, αλλά κατέστη ετοιμόρροπος από τους καταστρεπτικούς σεισμούς που έπληξαν την περιοχή το 1844. Το 1858 αποφασίστηκε να ανεγερθεί νέος ναός «εκ θεμελίων». Πρόκειται για τον σημερινό ναό, του οποίου τα εγκαίνια έγιναν το 1865… Εκείνοι πού αγνόησαν τις μαρτυρίες των αγωνιστών και των ιστορικών για την πρώτη δοξολογία στις 23 Μαρτίου 1821, παραπλανήθηκαν από το γεγονός ότι η μοναδική παλαιά εκκλησία που σωζόταν στην Καλαμάτα και βρισκόταν κοντά στο ποτάμι, ήταν το εκκλησάκι των Αγίων  Αποστόλων. Σκέφθηκαν, κατά συνέπειαν, ότι εκεί θα έπρεπε να έχη γίνει η δοξολογία. Δεν εγνώριζαν ότι ο σημερινός ναός του Τιμίου Προδρόμου, ο Αγιάν­νης, ήταν ο τέταρτος κατά σειράν ναός που είχε κτιστή, στο ίδιο μέρος. Ο πρώτος: βυζαντινός. Ο δεύτερος: μετά τα Ορλωφικά το 1770. Ο τρίτος: μετά την καταστροφή του Ιμπραήμ. Και ο τέταρτος: ο σημερινός που εγκαινιάστηκε το 1865.  Θα πρέπει ακόμη να σημειωθή ότι στον  Αγιάννη ετελείτο η δοξολογία, όταν θεσπίστηκε η 25 Μαρτίου ως εθνική εορτή. Στον  Αγιάννη έγινε η δοξολογία, όταν ο Όθωνας επισκέφθηκε την Καλαμάτα, το 1833. Στον Κώδικα υπάρχει εγγραφή για τα "έξοδα της εκκλησίας όπου  ήλθεν ο Βασιλέας". Στον Αγιάννη έγινε, ακόμη, η δοξολογία στις 5 Νοεμβρίου 1835, με την ευκαιρία μεταφοράς της πρωτεύουσας της Μεσσηνίας από την Κυπαρισσία  στην  Καλαμάτα. Διαβάζουμε, ακόμη, στον Κώδικα ότι ο Ναός του Τιμίου Προδρόμου είχε «έν εργαστήριον πλησίον των Αγίων Αποστόλων» που το νοίκιαζε. Τούτο σημαίνει ότι ο ναός των Αγίων Αποστόλων ήταν στο εμπορικό κέντρο της Καλαμάτας, όπως είναι σήμερα. Εξ άλλου δεν υπήρξε ενορία της Καλαμάτας. Ήταν ένα μικρό εκκλησάκι, που ανήκε στον ενοριακό ναό Τιμίου Προδρόμου, όπως και στις ημέρες μας. Αντίθετα, ο ναός του Τιμίου Προδρόμου ήταν, κατά κάποιο τρόπο, ο μητροπολιτικός ναός της Κα­λαμάτας και βρισκόταν -όπως βρίσκεται και σήμερα- «παρά τον ποταμόν», στον οποίον, την 23η Μαρτίου 1821, συγκεντρώθηκε το πλήθος των αγωνιστών και του λαού για την τέλεση της δοξολογίας και το ξεκίνημα του Αγώνα, όπου «έλαβαν τα όπλα προς μηδενισμόν της βδελυράς τυραννίας».  

(Νίκου Ζερβή. Που έγινε η πρώτη δοξολογία στην Καλαμάτα στις 23 Μαρτίου 1821;) 

         Ο Ηλίας Μπιτσάνης σε δημοσίευμά του 22.12.2012 στην εφ. Ελευθερία με τίτλο «Ματιές στην Ιστορία του τόπου: Τρεις εκκλησίες, μια εποχή της νεότερης Καλαμάτας», γράφει για τον  Άγιο Ιωάννη Πρόδρομο: 

«…Αναλυτικά για την ιστορία του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου έχει γράψει ο Ι. Μπιζίμης. Κατ' αρχήν από τις διάφορες μαρτυρίες, φαίνεται ότι υπήρχε ομώνυμη βυζαντινή εκκλησία στην ίδια περιοχή, η οποία καταστράφηκε στα Ορλωφικά (1770) και κατά την επιδρομή του Ιμπραήμ (1825). Η έλλειψη όμως συγκεκριμένων ιστορικών στοιχείων δεν επιτρέπει την πλήρη ταυτοποίηση της θέσης της. Ο Ν. Βέης γράφει ότι από το βυζαντινό ναό του Αγίου Ιωάννου μετά τις επιδρομές διασώθηκαν "στοιχεία τινά του Αγίου Βήματος" …… Για την εκκλησία η οποία βρισκόταν στη θέση της σημερινής, ο Ι. Μπιζίμης αποφαίνεται πως είναι κτίσμα του 17ου αιώνα (καθώς υπάρχει Άγιος Ιωάννης στην απογραφή Γκριμάνι του 1700), ίσως και του 16ου αιώνα. Η εκκλησία αυτή υπέστη την πρώτη καταστροφή στα Ορλωφικά το 1770, ενώ στη συνέχεια πυρπολήθηκε κατά την επιδρομή του Ιμπραήμ στην Καλαμάτα το 1825. Συντηρήθηκε πρόχειρα και αποτέλεσε για ένα χρονικό διάστημα τη Μητρόπολη της Καλαμάτας. Σύμφωνα με τον Ι. Μπιζίμη στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο... Η εκκλησία έγινε επικίνδυνη και εγκαταλείφθηκε μετά τους σεισμούς του 1844.   Ο Δ. Δουκάκης γράφει ότι η σημερινή εκκλησία "κατά το έτος 1857, επί δημαρχίας Θ. Ι. Κυριακού ανοικοδομήθη εκ νέου κατά τον νεότατον ελληνοβυζαντινόν  ρυθμόν, εισαχθέντα παρ' ημίν διά του εν Αθήναις μεγάλου μητροπολιτικού ναού του Ευαγγελισμού". Και συμπληρώνει για τη διακόσμησή της: "Εντός του ναού υπάρχει εικών επάργυρος της Παναγίας της Μυρτιδιωτίσσης έχουσα την επιγραφήν: "Η παρούσα εικών εφτιάσθη με έξοδα Αλεξίου Αλεξοπούλου Μόσχου, Δεκεμβρίου 12, εν έτει 1810". Ετέρα εικών του Προδρόμου, και αυτή αρχαιοτάτη, φέρει την εξής επιγραφήν: "Δέησις των δούλων του Θεού Ιωάννου Κυριακού και της συμβίας και των αδελφών, χειρ Δημητρίου Καρβέλα"". Κατά τον Ι. Μπιζίμη, η παλαιότερη εκκλησία κατεδαφίστηκε το 1858 και η καινούργια εγκαινιάστηκε το 1865…».

Ο ΓΟΥΛΙΕΛΜΟΣ ΒΙΛΛΕΑΡΔΟΥΙΝΟΣ ΚΑΙ Η ΣΑΡΚΟΦΑΓΟΣ ΤΟΥ

-Πολλές εργασίες εγκρίτων μελετητών, παλαιών και νέων,  τείνουν να αποδείξουν πως ο ναός του Αγίου Χαραλάμπους, στο σημερινό Κοιμητήριο της Καλαμάτας, υπήρξε η παλαιά Μητρόπολη και παλιό κοιμητήριο στο οποίο ετάφη ο Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος, ο επονομαζόμενος «Καλαμάτας», πατέρας της πριγκηπέσας Ιζαμπώς, ιστορικού προσώπου και ταλαίπωρης Γυναίκας. Σημαντικότερη εργασία με πολλές αποδείξεις θεωρώ πως είναι της αρχαιολόγου κυρίας Βιργινίας Αλμπάνη, η οποία στην μελέτη της « Ο Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος και η Καλαμάτα», καταθέτει εξαιρετικές πληροφορίες  πως ο Γουλιέλμος, που γεννήθηκε στην Καλαμάτα,  ετάφη στο σημερινό νεκροταφείο Καλαμάτας το 1278.    Παρουσιάζει δε και μια φωτογραφία της μαρμάρινης πλάκας (σαρκοφάγου) του τάφου του Γουλιέλμου, η οποία διεσώθη και βρίσκεται στο φωτογραφικό αρχείο του Γάλλου βυζαντινολόγου Gabriel Millet, ο οποίος ανέλαβε το 1891 διευθυντής της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα. Η εύρεση της σαρκοφάγου αποδίδεται στον συνεργάτη του και  υπότροφο της Σχολής Καλών Τεχνών ζωγράφο Joseph Laurent και βρέθηκε σε υπόγεια κρύπτη του ναού του Αγίου Χαραλάμπους περί το 1898.  Η συγκεκριμένη σαρκοφάγος έχει «απολεσθεί» και η  συγγραφέας σημειώνει πως «…ενδεχομένως δεν έχει χαθεί για πάντα η σαρκοφάγος του και εντοπισθεί κάπου εκτός Ελλάδος.»       

Η ΠΑΛΑΙΑ ΑΓΟΡΑ ΤΗΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ –ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΠΟΛΕΩΣ               

-Η παρουσίαση του παραπάνω, στο κύριο θέμα, δημοσιευόμενου εγγράφου-εκθέσεως του αστυνόμου Μαρατά το 1830, σχετική με την εκτέλεση του κατηγορούμενου για φονοπειρατεία, νομίζω πως μας οδηγεί σε άλλα μονοπάτια έρευνας.  Στο παρουσιαζόμενο κείμενο το αποδεικτικό στοιχείο είναι ακαταμάχητο. Στις 17 Νοεμβρίου 1830 ο αστυνόμος Μαρατάς χρησιμοποιεί την φράση «την παλαιάν επικαλουμένην Μητρόπολιν»-χωρίς βέβαια να λέει το όνομα του ναού, όμως τον οριοθετεί, γράφοντας πως η πομπή που συνόδευε τον μελλοθάνατο πέρασε από την αγορά «…καθ’ όλην την διάρκειαν της οδοιπορίας, αφού προηγουμένως διήλθομεν διά της αγοράς…». Η άποψή μου είναι πως από τον Αγιώργη του Κάστρου κατέβηκαν την σημερινή οδό Μητροπολίτη Μελετίου πέρασαν τον παλαιό ναό του Αγίου Αθανασίου και κατέληξαν στον Αγιάννη.  Η αγορά της Καλαμάτας ήταν από παλιά στη νότια πλευρά του Κάστρου (η λέξη αγορά έχει διπλή σημασία, σημαίνει και σημείον αγοροπωλησίας προϊόντων, αλλά και το κέντρο μιας πόλης ή κοινότητος με τα κτήρια των Αρχών και συναφών κέντρων Διοίκησης). Δεν υπάρχει καταγραφή πως υπήρξε αγορά-με οποιαδήποτε μορφή- στην ανατολική πλευρά του Κάστρου. Εάν ο υπό εκτέλεση φονοπειρατής επρόκειτο να μεταφερθεί από τον Άγιο Γεώργιο, εκκλησία δίπλα από το Κάστρο, στον Άγιο Χαράλαμπο (δηλ. στο σημερινό νεκροταφείο), δεν θα γινόταν καμία πομπή, ούτε θα είχε διάρκεια η οδοιπορία, ούτε θα διέρχονταν από κάποια αγορά (ίσως και για παραδειγματισμό του πλήθους, όπως εύστοχα παρατήρησε ο καθηγητής κ. Μερακλής, που είχε την υπομονή να διαβάσει την εργασία μου), διότι η απόσταση Αγίου Γεωργίου-Αγίου Χαραλάμπους είναι ελάχιστη, και σήμερα (σήμερα περί τα 40-50 μέτρα). Δείτε παρακάτω τον σημερινό χάρτη και τις σημειούμενες τοποθεσίες.

          Η διαδρομή Άγιος Γεώργιος-Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος με βάση την σημερινή τοπογραφία

Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΑΝΝΗ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΕ ΓΚΡΑΒΟΥΡΕΣ
- Σε όλες σχεδόν τις γκραβούρες στις οποίες απεικονίζεται η Καλαμάτα, την μετά τους Φράγκους εποχή, φαίνεται μια σημαντική εκκλησία στα νοτιοδυτικά του Κάστρου-Φρουρίου, στις όχθες του ποταμού Νέδοντος και μέσα στον ιστό της τότε πόλης. Παραθέτω μερικές.
                                                               ΕΙΚΟΝΑ 1

 Μία εξ αυτών, (ΕΙΚΟΝΑ 1) με τα στοιχεία «CORONELLI, Vincenzo. Repubblica di Venezia p. IV. Citta, Fortezze, ed altri Luoghi principali dell' Albania, Epiro e Livadia, e particolarmente i posseduti da Veneti descritti e delineati dal p. Coronelli, Βενετία, 1688» εικονίζει το Κάστρο της Καλαμάτας και στα ριζά-εκτιμώ εκεί που βρισκόταν ο παλαιός ναός του Αγιάννη του Προδρόμου και βρίσκεται ακόμα και σήμερα με άλλη μορφή-μια μεγάλη εκκλησία με σταυρό στην κορυφή του καμπαναριού που σημαίνει χριστιανική εκκλησία, με κυπαρίσσια γύρω της που σημαίνει νεκροταφείο, με οικήματα εκεί κοντά που σημαίνει αγορά και με δρόμο που οδηγεί στην είσοδο του Κάστρου. Στην ανατολική πλευρά του κάστρου-δεξιά όπως βλέπουμε την γκραβούρα-δεν σημειώνεται κάτι ιδιαίτερο που να προκάλεσε το βλέμμα του Περιηγητή-ζωγράφου. 

    Δεν υφίσταται καμία απεικόνιση εκκλησίας στην ανατολική πλευρά του Κάστρου. Υπάρχουν δεκάδες γκραβούρες της Καλαμάτας. Το ανατολικότερο όριο της παλαιάς Καλαμάτας ήταν «η σημερινή οδός Παλαιολόγου» γράφει η κ. Αναστασία. Μηλίτση-Νίκα. Από επίσημη και αυστηρά επιλεγμένη πηγή, την οποίαν είχε την καλοσύνη να μου συστήσει ο Ηλίας Μπιτσάνης, το site του «Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη-το βλέμμα των περιηγητών 15^ος-20ός αιώνας», έχω αντλήσει πολλές. Η παραπάνω είναι αυτή που με οδήγησε στην βεβαιότητα πως οι απόψεις μου είναι στον σωστό δρόμο.

ΕΙΚΟΝΑ 2 

 

       ΕΙΚΟΝΑ 3

     Αλλά και στις υπόλοιπες γκραβούρες που παρατίθενται. Στις υπ’ αριθ.  2 και 3, νότια του Κάστρου, παρά τον Νέδοντα ποταμόν, ξεκάθαρα διακρίνεται εκκλησία μεγαλοπρεπής, που θυμίζει τζαμί σύμφωνα με την εποχή του φτιάχτηκε, ενώ στις υπ’ αριθ.  4 και 5 ξεχωρίζει δίπλα και κάτω από το Κάστρο μεγάλη κατασκευή με καμπαναριό, που πιθανότατα ήταν τότε ο Αγιάννης.

                                                                     

                            
                                                                       ΕΙΚΟΝΑ 4                                                                                                                

ΕΙΚΟΝΑ 5

Το τοπωνύμιο «παλαιά Μητρόπολη και παλαιά μνήματα» δεν μπόρεσα να το βρω σε καμία καταγραφή. Ο σύνδεσμος και  στην φράση που αναφέρεται, αναμφίβολα συνδέει δύο διαφορετικά τοπωνύμια. Δύο δηλαδή τοποθεσίες η μία δίπλα στην άλλη, Εκκλησία και Κοιμητήριο. Στην σελ. 10 του παρόντος κειμένου, ο φυσιοδίφης Bory de Saint-Vincent περιγράφει την ύπαρξη-και την άθλια κατάσταση που βρήκε-μετά τις καταστροφές του Ιμπραήμ- του Μητροπολιτικού ναού και του παρακείμενου κοιμητηρίου. Εκτιμώ πως αυτά τα δύο τοπωνύμια εμφανίζονται για πρώτη φορά στο παραπάνω κείμενο και πως αναφέρονται στο νεκροταφείο που υπήρχε στον περίβολο του σημερινού

                                                                        ΕΙΚΟΝΑ 6

Αγιάννη, στον οποίον γίνονταν παλαιά ταφές επιφανών καλαματιανών, μεταξύ των οποίων, όπως πιστεύω, και του Φράγκου αυθέντη, του  Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου, του επονομαζόμενου «Καλαμάτα». 

           Αναζήτησα κάποιες παραπάνω γκραβούρες από την έκδοση του Μ.Ι.Ε.Τ. «Η Πελοπόννησος, χαρτογραφία και ιστορία 16^ος-18^ος αιώνας».  Εκεί βρήκα στην σελ. 159 την παραπάνω υπ’ αριθ. 6 γκραβούρα της Καλαμάτας, η οποία είναι σχεδόν ίδια με την γκραβούρα υπ’ αριθ. 3 της παρούσης εργασίας. Προσπάθησα να δω τις λεπτομέρειες και με μεγάλη μου έκπληξη πρόσεξα τρεις ναούς συνολικά και δίπλα από τον μεγάλο ναό τα «Παλαιά Μνήματα» ζωγραφισμένα στο κάτω δεξιά μέρος. Χωρίς αμφιβολία πρόκειται για Κοιμητήριο με τάφους κατά τα καθολικά πρότυπα. Τα ίδια «Παλαιά Μνήματα» υπάρχουν και στην γκραβούρα υπ’ αριθ. 3, η οποία και έχει περισσότερες λεπτομέρειες και πιθανολογώ πως η είναι η «πρωτότυπη».

     Από τους γνωρίζοντες την τοπογραφία της περιοχής εύκολα μπορεί να διαπιστωθεί μια μικρή ανακατάταξη του τοπίου διότι εδώ απεικονίζονται και δύο ποταμοί. Εκτιμώ πως ο ζωγράφος έκανε «υπέρβαση» για να «γεμίσει» το πλάνο του και «μοίρασε» τους ναούς, από τους τρεις παλαιούς που υπήρχαν στην παλιά πόλη, (Άγιος Αθανάσιος-Άγιοι Απόστολοι-Άγιος Ιωάννης), έβαλε τους δύο στην αριστερή και τον άλλον τον άφησε στην δεξιά όχθη του Νέδοντα.

ΕΚΤΑΣΗ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ

- Όπως και ο κ. Νίκος Ζερβής γράφει, «…στη Λαϊκή Βιβλιοθήκη Καλαμάτας, το πνευματικό αυτό  Ίδρυμα που τιμά την πόλη μισό σχεδόν αιώνα, σώζεται ένας ανέκδοτος ως σήμερα, Κώδικας του Ναού του Τιμίου Προδρόμου, που φέρει τον αριθμό 4, πράγμα που σημαίνει ότι είχαν προηγηθή άλλοι 3, οι οποίοι, δυστυχώς, δεν διασώθηκαν. Οι διάφορες εγγραφές στον Κώδικα αρχίζουν από τον Ιούνιο του 1811…».

         Είναι ο μεγαλύτερος από τους πολύ παλαιούς, (η Υπαπαντή είναι νεώτερη και ο προαύλιος χώρος της δεν «κληρονομήθηκε» αλλά αποκτήθηκε με απαλλοτριώσεις). Εξ άλλου ο ναός του Αγιάννη με τον προαύλιο χώρο του, είναι 3.140τμ. γράφει η κ. Μηλίτση, ο μεγαλύτερος στην παλιά Καλαμάτα. Πιθανολογώ πως αυτό σημαίνει πως ο νέος ναός του 1865,  «κληρονόμησε» από παλιά την έκταση αυτή, διότι ήταν ναός και κοιμητήριο.

Η ΣΥΝΟΙΚΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΑΝΝΗ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΗΤΑΝ Η ΑΓΟΡΑ

-Η Συνοικία του Αγιάννη, γράφει η έκδοση των ΓΑΚ «Οδοιπορικό σε πλατείες και δρόμους της πόλης 1830-1940, σελ. 66» αποτελούσε τη δυτική παλιά πόλη, κάτω από το κάστρο και ανατολικά του Νέδοντα. Στην προεπαναστατική περίοδο φαίνεται ότι μαζί με την ενορία του Αγίου Αθανασίου (ο ναός βρισκόταν στη συμβολή των σημερινών οδών Υπαπαντής και Μητρ. Μελετίου) συνιστούσαν την κεντρική ζώνη της πόλης, απέναντι από το δυτικό προάστιο Καλύβια. Μετά την απελευθέρωση η συνοικία του Αγιάννη εξακολούθησε να παίζει σημαίνοντα ρόλο στην διοικητική και εμπορική ζωή της πόλης. Εδώ κατοικούσαν οι προυχοντικές οικογένειες των Μπενάκη, Κυριακού, Παπαδόπουλου, Δανασή κ.ά. Επίσης, εδώ στεγαζόταν το πρώτο ταχυδρομείο, το ειρηνοδικειακό κατάστημα (1836), οι φυλακές πολιτικών κρατουμένων (1850), οι ποινικές φυλακές (1854), ο στρατώνας της Φρουράς, το θεραπευτήριο της Φρουράς (10ετία 1850 και το 1860), και το κατάστημα της νομαρχίας (από το 1869 έως το 1876) σε οικία του Ιωάννη Κυπαρίση…

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ

 -Ο Γερμανός ταξιδιώτης-αναφέρει η αρχαιολόγος κ. Βιργινία Αλμπάνη στην προαναφερθείσα μελέτη της-Αρμάντ Φον Σβάϊγκερ Λέρνχενφελντ-, σε επίσκεψή του στην Καλαμάτα περί το 1880, περιηγήθηκε την Παλιά Καλαμάτα και περιγράφει πως είδε «παλαιές οικοδομές με φράγκικους και ενετικούς θυρεούς… και λαξευμένους στην πέτρα  γαλλικούς κρίνους». Γράφει επίσης πως «εδώ βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου με το βενετσιάνικο καμπαναριό της και πιο πέρα η παλαιά Μητρόπολη». Ο παλαιός Άγιος Αθανάσιος βρισκόταν στην σημερινή οδό Υπαπαντής –στο ύψος περίπου του σημερινού Μανέτα- και όπως γράφει ο Ηλίας Μπιτσάνης «…Ο Ν. Ζερβής συνδυάζοντας δημοσιεύματα της εφημερίδας "Θάρρος" εκείνης της εποχής, εκτιμά ότι η κατεδάφιση έγινε το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιανουαρίου 1913, χρονιά κατά την οποία για πρώτη φορά γιορτάστηκε η μνήμη του Αγίου Αθανασίου στον Άγιο Νικόλαο Φραγκόλιμνας. Ο Γιαν. Αναπλιώτης από τη μελέτη των σχετικών κειμένων που είχε στη διάθεσή του καταλήγει στο εξής συμπέρασμα για τα αίτια της κατεδάφισης: «Βασικός λόγος του αφανισμού του σπουδαίου αυτού εθνικού κειμηλίου δεν ήταν ότι έπρεπε να κατεδαφιστεί για να στρωθούν οι γραμμές του τραμ, όπως πολλοί πιστεύουν, αλλά άλλος: Ο Αϊ-Θανάσης, σκέπτονταν οι αποτελούντες τότε την πνευματική, οικονομική και κοινωνική ηγεσία της πόλεως, αποτελούσε εμπόδιο στην οπτική προβολή του καθεδρικού Ναού της Υπαπαντής. Κι έπρεπε να βγει από τη μέση». 

           Με απλά λόγια, ήταν ο Άγιος Αθανάσιος και λίγο πιο πέρα-στα 70 μέτρα περίπου- ο Αγιάννης της Αγοράς σε μια ευθεία. Αν θα ήθελε ο συγγραφέας να εννοήσει τον Άγιο Χαράλαμπο ως κοντινή εκκλησία στον Άγιο Αθανάσιο, γράφοντας «…και πιο πέρα η παλαιά Μητρόπολη..» δε νομίζω πως θα έγραφε «πιο πέρα», διότι ο παλιός αυτός ναός βρίσκεται στην αντίθετη κατεύθυνση, και σήμερα, και όχι «πιο πέρα». 

       Ας σημειώσει ο αναγνώστης πως δεν υπάρχει καμία καταγραφή πως ο ναός των Αγίων Αποστόλων υπήρξε κάποτε και Μητρόπολη. Πιο πάνω αναφέρθηκε πως ο Νίκος Ζερβής γράφει για τους αγίους Αποστόλους πως «.. ότι ο ναός των Αγίων Αποστόλων ήταν στο εμπορικό κέντρο της Καλαμάτας, όπως είναι σήμερα. Εξ άλλου δεν υπήρξε ενορία της Καλαμάτας. Ήταν ένα μικρό εκκλησάκι, που ανήκε στον ενοριακό ναό Τιμίου Προδρόμου, όπως και στις ημέρες μας..»

- Ένας άλλος Γάλλος ο φυσιοδίφης Bory de Saint-Vincent, που ακολούθησε την Γαλλική αποστολή του Μορέως την 10ετία 1829-1838, κάνει λόγο για δύο σπουδαίες εκκλησίες που τράβηξαν την προσοχή του (Ν. Ζερβής, «Οι ξένοι ταξιδιώτες»). Γράφει πως «Η μία ταυτίζεται με τους Αγίους Αποστόλους  η άλλη  «είναι κτισμένη σε έναν από τους δρόμους της άνω πόλεως, η μια πλευρά της οποίας θα μπορούσε να αναχθεί στην βασιλεία του Βιλλεαρδουίνου του Καλαμάτη…» . Άνω πόλη, μέχρι και σήμερα, λέγεται το πάνω μέρος του ιστορικού κέντρου νοτιοδυτικά του Κάστρου.

         Η κ. Αλμπάνη στην προαναφερθείσα μελέτη της παρουσιάζει κείμενο του Bory de Saint-Vincent. Ο οποίος γράφει:  «Επιθυμία του διαδόχου του Γοδεφρείδου (τον αναφέρει ως Γουλιέλμο de Calamatis), ήταν να ταφεί στην Καλαμάτα. Ο τάφος του πρέπει να υπάρχει στην σημαντικότερη εκκλησία, όπου λησμόνησα να τον ψάξω». Παρακάτω, σημειώνει η κ. Αλμπάνη, δίνει (ο Γάλλος συγγραφέας δηλαδή) την μοναδική ίσως μαρτυρία της άθλιας κατάστασης που βρισκόταν ο Μητροπολιτικός ναός της Καλαμάτας μετά την επιδρομή του Ιμπραήμ το 1825. Αφού αναφέρει ότι η πρόσοψη της εκκλησίας θα μπορούσε να αναχθεί στην βασιλεία του Καλαμάτη και ότι του φαίνεται σύγχρονη με το μοναστήρι των κυπαρισσιών (εννοεί το μοναστήρι του κάτω Βουλκάνου*), παραθέτει μια αρκετά αναλυτική περιγραφή: όπως και εκεί δύο κρινάνθεμα ευκόλως αναγνωρίσιμα έχουν σκαλιστεί στις πλευρές της θύρας εισόδου. Η στέγη έχει καεί. Η Αγία Τράπεζα, που αποτελείται από αρχαία μάρμαρα, είναι ανεστραμμένη και κάποια «γουρούνια» έχουν σκορπίσει πάνω στις ασβεστόπλακες του δαπέδου, ανθρώπινα οστά που έχουν συλήσει από τους τάφους του παρακείμενου κοιμητηρίου, αλλά ένα καντήλι έκαιγε μπροστά από μία μορφή σχεδόν εξίτηλη της Κυράς των Αγγέλων. Αγιογραφίες όπου διέκρινα το μαρτύριο του Αγίου Στεφάνου και διάφορες σκηνές του Πάθους κάλυπταν ακόμη τις παρειές του Αγίου Βήματος. Ένας Γάλλος εξωμότης, ο οποίος κατείχε υψηλό βαθμό στον Αιγυπτιακό στρατό, διασκέδασε, όπως με διαβεβαίωσαν, σκάβοντας με μαχαίρι τα μάτια όλων των μορφών που εικονίζονταν, γεγονός που προκαλούσε μία θλιβερή και αλλόκοτη εντύπωση…»

* παρακαλώ τον αναγνώστη να ξανακοιτάξει την εικόνα 1 του παρόντος και να αναρωτηθεί μήπως ο Γάλλος φυσιοδίφης, το 1830 περίπου, την είχε υπόψη του όταν έκανε την περιγραφή του.

          Από την στιγμή που διαθέτουμε την πληροφορία πως ο ναός του Αγιάννη καταστράφηκε από τον Ιμπραήμ το 1825, και το παραπάνω κείμενο του Γάλλου φυσιοδίφη περιγράφει την «κατάσταση που βρισκόταν ο Μητροπολιτικός ναός μετά την επιδρομή του Ιμπραήμ το 1825» ποία η χρεία και άλλων αποδείξεων πως  ο Αγιάννης ήταν η Παλαιά Μητρόπολη της Καλαμάτας και το νεκροταφείο του τα Παλαιά Μνήματα; Όταν ο ίδιος γράφει πως «η πρόσοψη της εκκλησίας θα μπορούσε να αναχθεί στην βασιλεία του Καλαμάτη» ποιο επιπλέον αποδεικτικό στοιχείο χρειάζεται για να πιστοποιηθεί πως ο Αγιάννης με την, προ του 1825, παλιά του μορφή, ήταν Μητρόπολη της Καλαμάτας και πιθανότατα τόπος ταφής του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου;

- Η κυρία Αλμπάνη στην σπουδαιότατη αυτή μελέτη της, σημειώνει, «…ίσως λοιπόν παρά το πέρασμα τόσων χρόνων να έμεινε ζωντανή η ανάμνηση του ποια υπήρξε η τελευταία κατοικία του ήρωα του Χρονικού του Μορέως, του φιλόδοξου ηγεμόνα που κατέκτησε όλη την Πελοπόννησο και κυβέρνησε 32 χρόνια, του Φράγκου πρίγκιπα που γεννήθηκε στην Καλαμάτα. Την σχέση του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου με την πόλη της Καλαμάτας, συνοψίζει πολύ όμορφα ο συγγραφέας της πραγματείας «Περί της Καλαμάτας» ( εκ Γαλλικού συγγράμματος) που δημοσιεύθηκε το 1880. “Ο διάδοχος αυτού Γκιλλώμος ο ΙΙ ηγάπα αυτήν διαφερόντως και ως πόλιν της γεννήσεως αυτού, και ως φέρων το επίθετον Καλαμάτης, εφ’ ω λίαν ενησμενίζετο. Διέταξε δε να ενταφιαστεί μετά θάνατον ενταύθα και ο τάφος αυτού υπήρχεν εντός του πρωτίστου ναού της πόλεως.»  

         Εντός λοιπόν του «πρωτίστου ναού της πόλεως». Όλες οι γκραβούρες τον «δείχνουν». Ο ναός που το 1830 τον αποκαλούν «παλαιά Μητρόπολη και  παλαιά μνήματα».

ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑ ΠΡΙΝ ΤΟ 1834 ΚΑΙ ΜΕΤΑ

-Στο βιβλίο «Τα γλυπτά Μνημεία του Κοιμητηρίου Καλαμάτας αφηγούνται την ιστορία τους 1870-1940», που εξέδωσαν τα ΓΑΚ Αρχεία Νομού Μεσσηνίας και επιμελήθηκε η κ. Αναστασία Μηλίτση-Νίκα, στην σελίδα 12 αναφέρεται πως «…στη βορειανατολική περιοχή της Καλαμάτας, στη σκιά του Κάστρου των Βιλλεαρδουίνων, βρίσκεται το κεντρικό Κοιμητήριο της πόλης, το οποίο καταλαμβάνει έκταση δέκα περίπου στρεμμάτων. Δημιουργήθηκε γύρω από το ναό του Αγίου Χαραλάμπους, ο οποίος ήταν κοιμητηριακός από την εποχή των Ενετών (3). Εδώ, μάλιστα, φαίνεται ότι ενταφιάστηκε και ο πρίγκιπας Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος (4)…». Και εδώ η συγγραφέας έχει αμφιβολίες χρησιμοποιώντας τη λέξη «φαίνεται».

        Στην παραπομπή της αρ. 3 αναφέρεται ως πηγή των γραφομένων ο Γεώργιος Δημητροκάλλης, ο σπουδαίος αυτός μελετητής, ο οποίος αναφερόμενος σε μελέτη του για την  παλαιότητα του ναού του Αγίου Χαραλάμπους,  που τον αναφέρει ο Ηλίας Μπιτσάνης στην εργασία του «Ματιές στην ιστορία του τόπου : Οι βυζαντινές εκκλησίες στην ακμάζουσα Καλαμάτα»,   γράφει πως «…φαίνεται ότι υπήρξε νεκροταφειακός ναός και της βυζαντινής πόλεως, γι' αυτό  και εξ υπαρχής κτίσθηκε διώροφος -διώροφους νεκρικούς ναούς και μαυσωλεία όλοι οι λαοί της γης κατασκεύασαν». Η υπογράμμιση της λέξεως «φαίνεται» είναι του γράφοντος το παρόν κείμενο. Φαίνεται λοιπόν πως και ο αείμνηστος ερευνητής είχε αμφιβολίες για τον αν ο Άγιος Χαράλαμπος ήταν από παλιά κοιμητηριακός και μητροπολιτικός.

       Στην παραπομπή αρ.4. αναφέρεται ο Δημήτριος Δουκάκης με το βιβλίο του «Μεσσηνιακά και ιδία περί Φαρών και Καλαμάτας…..» έτους 1905. Στην σελίδα 64  του συγκεκριμένου βιβλίου αναφέρεται πως «…ο Γοδεφρείδος Α’  (σημ. γράφοντος το παρόν: ο Γουλιέλμος έπρεπε να γράφει) εξεμέτρησε το ζην εν Καλαμάτα και ετάφη εν τη εκκλησία, τη καλουμένη Μητροπόλει τη μέχρι του νυν σωζομένη (νεκροταφείον)….». Την εποχή που ο Δουκάκης έγραφε την μελέτη του, περί το έτος 1905, Μητρόπολη ίσως να έλεγαν και τις δυο εκκλησίες. Και την «παλαιά μητρόπολη», τον Αγιάννη δηλαδή, αλλά και τη «νέα μητρόπολη» δηλαδή τον Άγιο Χαράλαμπο. Και οι δύο εκκλησίες είχαν νεκροταφείο, παλαιό και νεώτερο. Όμως το κείμενο-αναφορά του αστυνόμου, παραδίδει ως τοπωνύμιο τα «Παλαιά μνήματα». Παλαιά μνήματα, με βάση του συλλογισμούς μου, ήταν μόνο στον Αγιάννη. Στον Άγιο Χαράλαμπο ήταν τα νεώτερα μνήματα.

         Στο ίδιο βιβλίο των ΓΑΚ Νομού Μεσσηνίας και στην σελίδα 12, γράφεται πως «ο ενταφιασμός νεκρών στον περίβολο ναών, ενοριακών ή ιδιωτικών ήταν κάτι το σύνηθες μέχρι το 1833…αμέσως μετά την Ανεξαρτησία –το 1833- οπότε άρχισε να οργανώνεται το νεοσύστατο κράτος, ρυθμίστηκε και η διαχείριση του χώρου των νεκρών. Ορίστηκε με διάταγμα η σύσταση  ‘τακτικών νεκροταφείων’ έχοντας ως πρότυπο τα νεκροταφεία των βιομηχανικών, αστικών κοινωνιών της Ευρώπης, τα οποία είχαν ιδρυθεί από τα τέλη του 18^ου αιώνα, μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Το 1834 με διάταγμα, συνταχθέν από την βαυαρική διοίκηση, απαγορεύτηκε για λόγους υγιεινής ο ενταφιασμός των νεκρών σε περίβολο ναών και καθορίστηκε ο κάθε δήμος να κατασκευάσει μ δική του δαπάνη νεκροταφείο, ευρύχωρο, περιφραγμένο, δενδρόφυτο, στο βόρειο ανατολικό τμήμα της πόλης και σε απόσταση τουλάχιστον εκατό μέτρων από αυτήν».

       Συμπεραίνω πως τα προηγούμενα χρόνια τους νεκρούς έθαβαν, για πολλούς λόγους,  μέσα στην πόλη και όχι έξω από αυτήν. Μετά το διάταγμα του 1834 ορίστηκαν τα κοιμητήρια βόρεια και ανατολικά και 100 μέτρα μακριά από την πόλη. 

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΕΠΙΛΟΓΟΣ

            Καταθέτω την άποψή μου-με όλο τον σεβασμό στους επιστήμονες που ασχολήθηκαν με το θέμα- πως η παρουσιαζόμενες παρ’ εμού σήμερα αποδείξεις: 

α)  Πως σε κείμενο του 1830 χρησιμοποιούνται οι φράσεις «…παλαιάν επικαλουμένην Μητρόπολιν και παλαιά μνήματα…» και  «…αφού προηγουμένως διήλθομεν διά της αγοράς…» και «…εκαθέσθη ο κατάδικος επί του προετοιμασθέντος τάφου…» και «…τελειωθείσης της εκτελέσεως της ποινής, ο ιερεύς ενεταφίασε αυτόν με τας απαιτουμένας θρησκευτικάς τελετάς…».

β) Η φράση κλειδί του Γερμανού περιηγητή «η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου και πιο πέρα η παλαιά Μητρόπολη», 

γ) Η περιγραφή του αυτόπτη μάρτυρα Bory de Saint-Vincent, που μας δίνει «την μοναδική ίσως μαρτυρία της άθλιας κατάστασης που βρισκόταν ο Μητροπολιτικός ναός της Καλαμάτας μετά την επιδρομή του Ιμπραήμ το 1825..»

δ)  Πως μετά το 1834 άρχισαν να θάβουν τους νεκρούς σε δημοτικά κοιμητήρια, βορειανατολικά και 100 μέτρα έξω από την πόλη.

ε) Οι δύο γκραβούρες περί το έτος 1688, υπ’ αριθ. 1 και 6 «δείχνουν» την Παλαιά Μητρόπολη και τα Παλαιά Μνήματα.

          Θα πρέπει, πιστεύω,  να μας οδηγήσουν σε αλλαγή των απόψεων περί της παλαιάς Μητρόπολης της Καλαμάτας, αλλά και του Ναού και Κοιμητηρίου στα οποία έθαψαν τον Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο το 1278. Πιστεύω ακράδαντα πως εάν υπήρχαν οι χαμένοι κώδικες του ναού του Τιμίου Προδρόμου της Αγοράς, θα αποδεικνυόταν εύκολα πως: 

1. Ο ναός του Τιμίου Προδρόμου, ο «Αγιάννης της Αγοράς»,  υπήρξε η Παλαιά Μητρόπολη της Καλαμάτας. Βυζαντινή και Φράγκικη,

2. Πως εκεί θάφτηκε ο Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος και εκεί υπήρχαν τα «Παλαιά Μνήματα». Δεν υπήρχε περίπτωση να ταφεί «εκτός Καλαμάτας» ο επιφανής αυτός άρχοντας, εν προκειμένω στον Άγιο Χαράλαμπο που ήταν βεβαίως παλαιός ναός αλλά εκτός κεντρικού ιστού της Καλαμάτας, περιτριγυρισμένος από ελιές και περιβόλια και κυρίως μη ασφαλής, που σημαίνει πως ο καθείς που τον αντιπαθούσε θα μπορούσε να βεβηλώσει το μνημείο του.

3. Πως εκεί έθαβαν και τους επιφανείς παλαιούς καλαματιανούς της περιοχής (τους τσιρίτσηδες, όπως σκωπτικά τους ανέφεραν οι παλαιοί καλαματιανοί).

4. Πως οι πολλαπλές καταστροφές που υπέστη ο ναός σε διάφορες ιστορικές περιόδους, έκαναν αναγκαία την μεταφορά, από τον Αγιάννη στον Άγιο Χαράλαμπο, της Μητρόπολης και του Κοιμητηρίου, ανατολικά της Καλαμάτας όπως επέβαλε η βαυαρική εγκύκλιος το 1834.

5. Πως όταν οι σημερινοί καλαματιανοί λένε την φράση «είμαι για την Μητρόπολη» (την έλεγε ο πατέρας μου Νικόλαος+2009 κατά κόρον και λέγεται από κάποιον που είναι πολύ κουρασμένος ή απογοητευμένος και σημαίνει «είμαι για το νεκροταφείο, είμαι για να πεθάνω), δεν εννοούν την Μητρόπολη ως κεντρικό ναό της πόλης, που είναι σήμερα η Υπαπαντή, αλλά εννοούν ένα ναό που ήταν και Μητρόπολη και Κοιμητήριο. Έφτασε μέχρι τις μέρες μας ως παλιά φράση που έχει την δημιουργία της στα χρόνια των Βιλλεαρδουίνων. Πιστεύω λοιπόν πως η ονομασία «Μητρόπολη» η οποία αποδίδεται στο ναό του σημερινού Κοιμητηρίου, «μεταφέρθηκε», μαζί με την μεταφορά του κεντρικού Κοιμητηρίου, εκεί από το ναό του Τιμίου Προδρόμου-Αγιάννη της Αγοράς- όταν αυτός ο ναός, ως Μητρόπολη της Καλαμάτας καταστράφηκε επί Ιμπραήμ, για ακόμη μία φορά. Η μεταφορά του νεκροταφείου στην σημερινή του θέση, σήμανε και την μεταφορά όλων των διασωθέντων μνημείων στη νέα θέση. Η νέα θέση ήταν ένας ναός παλιός-ο ναός του Αγίου Χαραλάμπους-, στα ριζά του Κάστρου και πέρα από την πυκνοκατοικημένη περιοχή, την αγορά. Εκεί εγκαταστάθηκε το Νέο Κοιμητήριο μετά το 1834, εκεί «μεταφέρθηκε» και η παλαιά φράση «Μητρόπολη» που εννοούσε «Παλαιό ναό και Κοιμητήριο». Έτσι και εμείς οι νεότεροι καλαματιανοί όταν λέμε «Μητρόπολη» εννοούμε και την Υπαπαντή και το σημερινό Κοιμητήριο. Κατά περίπτωση και από τα συμφραζόμενα  καταλαβαίνουμε ποιο ναό εννοούμε.

6. Προχωρώ δε ακόμη περισσότερο καταθέτοντας την άποψη πως η μαρμάρινη πλάκα της σαρκοφάγου από τον τάφο του Γουλιέλμου -αλλά και άλλα μνημεία (κρινανθοί κλπ)  που υπήρχαν στον πολλές φορές καταστραφέντα ναό του Τιμίου Προδρόμου της Αγοράς- ίσως μεταφέρθηκαν σε κρύπτη στον Άγιο Χαράλαμπο για να διασωθούν, όταν μεταφέρθηκε η Μητρόπολη εκεί. Και εκεί τα βρήκαν οι Γάλλοι βυζαντινολόγοι.

            Ως επίλογο, ας λάβει ο αναγνώστης υπόψη του πως παρόλο πως είναι ξεκάθαρο ότι η δοξολογία την 23η Μαρτίου 1821 έγινε στην Μητρόπολη Καλαμάτας, «κατά τον ποταμόν Καλαμών», δηλαδή στον Αγιάννη τον Πρόδρομο, οι περισσότεροι ιστορικοί και ιστοριοδίφες που ασχολήθηκαν με το θέμα, παρουσιάζουν το ναό των Αγίων Αποστόλων ως την εκκλησία που έγινε η δοξολογία, παρασυρόμενοι από το γεγονός πως η μια εκκλησία διασώθηκε ακέραιη (Άγιοι Απόστολοι) και η άλλη (Αγιάννης της Αγοράς) δεν διασώθηκε στην παλιά της μορφή. Δεν είναι λοιπόν οι παλαιότερες εκκλησίες της Καλαμάτας μόνο όσες κατά τύχη διασώθηκαν από τις ποικίλες καταστροφές. Υπήρξαν και άλλες που η σημερινή τους εμφάνιση δεν αποδίδει την παλαιότητά τους και βέβαια χάθηκαν στοιχεία (κώδικες) που θα την αποδείκνυαν, καθώς και τον ρόλο τους στην Φράγκικη ιστορία της Καλαμάτας.-

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

1. Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος», τόμος 1830, αρ.99, σελ 464.

2. Εφημερίδα Καλαμάτας «ΦΑΡΑΙ», έτους 1898, τεκμήριο 30, την 14.9.1898.

3. Νίκου Ι. Ζερβή. Που έγινε η πρώτη δοξολογία στην Καλαμάτα στις 23 Μαρτίου 1821. Πρακτικά Β΄ τοπικού συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών (Κυπαρισσία 27-29 Νοεμβρίου 1982).

4. Βιργινία Αλμπάνη, αρχαιολόγος. Ο Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος και η Καλαμάτα. Πρακτικά Δ΄ τοπικού συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, (Καλαμάτα 8-11 Οκτωβρίου 2010).

5. Νίκου Ι. Ζερβή. Οι ξένοι ταξιδιώτες. Περιοδικό «Επτά ημέρες» της εφημ. Καθημερινή. 18.11.2001.

6. Δ.Χ. Δουκάκη. Μεσσηνιακά και ιδιαίτερα περί Φαρών και Καλαμάτας από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τον Καποδίστρια. Φωτογραφική μεταφορά έκδοση έτους 1999.

7. ΓΑΚ Αρχεία Νομού Μεσσηνίας. Αναστασίας Μηλίτση-Νίκα. Τα γλυπτά Μνημεία του Κοιμητηρίου Καλαμάτας αφηγούνται την ιστορία τους 1870-1940. Καλαμάτα 2018.

8. Μπιτσάνης Ηλίας. Ματιές στην Ιστορία του τόπου: Τρεις εκκλησίες, μια εποχή της νεότερης Καλαμάτας. Eleftheriaonline 22.12.2012. 

9. ΓΑΚ Αρχεία Νομού Μεσσηνίας. Αναστασία Μηλίτση-Νίκα & Χριστίνας Θεοφιλοπούλου-Στεφανούρη: Καλαμάτα 1830-1940, οδοιπορικό σε πλατείες και δρόμους της πόλης. Καλαμάτα 2010.

10. Όλες οι γκραβούρες προέρχονται από το site του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη. http://el.travelogues.gr/tag.php?view=866

11.Μ.Ι.Ε.Τ. Η Πελοπόννησος. Χαρτογραφία και Ιστορία. 16^ος-18^ος αιώνας. Αθήνα 2006.