Ο ΙΟΥΔΑΣ-Η ΑΝΑΤΙΝΑΞΗ ΤΟΥ
ΣΤΟΝ ΑΒΡΑΜΟΓΙΑΝΝΗ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ και άλλα
τινά….
«-Από δω ο κύριος Ιουδάρχης…. Και
βλέπεις έναν κοτσονάτο γεροντάκι, μικρόσωμο 1,60, με μάτια αστραφτερά και
ακουστικό στ’ αυτί, Σαντσίτος αληθινός.
-Κι από δω ο Ιούδας. Και βλέπεις ένα γίγαντα
2 μέτρα,
ξύλινος Δον Κιχώτης, με τα χέρια απλωμένα σα να θέλει να κρατηθεί από κάπου. Τα
άντερά του είναι σωληνάκια γεμάτα μπαρούτι. Για καρδιά, σπλήνα, νεφρά, πλεμόνια
έχει τα τρομπόνια γεμάτα εκρηκτικά. Σπαθί, ακόντιο, ασπίδα έχει τις σαΐτες,
μαστορικά φτιαγμένες και τοποθετημένες στο ξύλινο κορμί του.
Ο Ιούδας. Μάλιστα. Μουστακάκι αλά Ντάγκλας Φαίρμπαξ, μουστάκι, φρύδι και
μουσάκι ιταλικό, μάτι θολωμένο και ύφος προδοτικό. Τι μπορεί να ξέρει ο
Ιουδάρχης από προδοσία; Πως φαντάζεται κάθε χρόνο τον Ιούδα; Γιατί μεθάει να
τον ανατινάζει κάθε Μ. Παρασκευή; Και το φιλοθεάμον κοινό του Αβραμόγιαννη
παρακολουθεί εκστασιασμένο.
«Τσ,τσ,τσ,τσ…τι μαγκιλίκι είναι τούτο;» αναρωτιέται ο διπλανός μου, αμύητος στο μυστήριο του
Ιούδα. Και μπαμ και μπουμ και «φυλάχτε τα παιδιά σας» και να οι μπουρλοτιέρηδες
και «πάρε τρομπονέτα» και να κάπνα και να εκρήξεις και να ο Ιουδάρχης ατάραχος
να θαυμάζει που καταστρέφεται το έργο του, ανατινάζεται ο κόπος του, καίγεται
το δημιούργημά του. Άραγε την ώρα που καίγεται ο Ιούδας του χαίρεται ή
στεναχωριέται; Ίσως να είναι ο μοναδικός καλλιτέχνης που δημιουργεί με σκοπό να
καταστρέψει αυτό που έφτιαξε.»
Το παραπάνω κείμενό μου αποτελεί απόσπασμα
από χρονογράφημα που είχα δημοσιεύσει στην εφημ. «Ελευθερία» Καλαμάτας την
30.4.1997 με τίτλο «Βάρδα φουρνέλο». Γνωρίζοντας τότε και από κοντά τους
σαϊτολόγους της συνοικίας Ράχη Καλαμάτας, βρέθηκα μπροστά στον κατασκευαστή τού
προς ανατίναξη Ιούδα Ιωάννη Κοντό, ο οποίος και μου μίλησε διεξοδικά για το
έθιμο, ξεκαθαρίζοντας πως δεν πρόκειται για «απλό κάψιμο του Ιούδα», έθιμο
σύνηθες σε όλη την Ελλάδα, αλλά για «την ανατίναξη του Ιούδα». Πράγματι οι
φωτογραφίες είναι αψευδής μάρτυς του επικρατούντος εθίμου. Μαγνητοφώνησα το 1997 τον αείμνηστο σήμερα Γιάννη Κοντό και
παραθέτω μέρη των απόψεων που εξέφρασε, αλλά και των πληροφοριών που κατέθεσε.
- Ο «Ιουδάρχης» Γιάννης Κοντός (+2008) με τον δισέγγονό του Βασίλειο Κουρέα. φωτό Χρήστος Νικ. Ζερίτης
«Λέγομαι Γιάννης Κοντός, είμαι σήμερα 69
χρονών και γεννήθηκα στο χωριό Ασλάναγα (Άρις)…από 50 χρόνια και βάλε που
θυμάμαι εδώ στον Αβραμόγιαννη καίγαμε τον Ιούδα…τα παλιά χρόνια ο Ιούδας ήταν
ένα «σκιάχτρο» που το κρεμάγαμε, του βάζαμε από κάτω ένα δεμάτι αφάνες και ξύλα
και μόλις ερχότανε ο Επιτάφιος τον καίγαμε…μετά το σεισμό του ’86 εδώ στην
περιοχή μας Κουφού ελιές, ήτανε 200 σκηνές…ήτανε πολλά παιδιά που παίζανε
καθημερινά. Κάποια μέρα τα είδα που μαλώνανε, τα φώναξα και τους είπα «άμα
σταματήσετε και είσαστε καλά παιδιά θα σας φτιάξω το Πάσχα που θάρθει (σημ.
Πάσχα του 1987) έναν Ιούδα με σαΐτες και με τρομπόνια. (σημ. στην περιοχή Κουφού ελιές είχε έδρα τότε το
μπουλούκι σαϊτολόγων «Επίλεκτοι Ράχης» του καπετάν-Γιούρα-Γιώργου Σταματόπουλου-αλλά
και άλλα μπουλούκια στη γύρω κοντινή περιοχή, νεώτερα –Ζησιμάτος Σπύρος
και παιδιά του, Ανέστης Βύζαλης- και παλαιότερα). Από κείνη τη χρονιά το συνεχίζω
και καμιά χρονιά δεν τα ψεύτησα…..για μένα ο Ιούδας είναι ένας προδότης που
πρόδωσε το Χριστό…τον φτιάχνω έτσι-με μουσάκι και μουστάκι- γιατί τον έχω δει
στις φωτογραφίες…πιστεύω όμως πως κύριοι ένοχοι που οργάνωσαν τη προδοσία ήταν
ο Άννας και ο Καγιάφας…την κατασκευή του την φαντάστηκα και τις συνδέσεις τις
πρόβαρα πολλές φορές γιατί σκαμπάζω από τέτοια πράγματα…όλα τα έξοδα που
χρειάζονται τα βάζω από την τσέπη μου…κάποιες φορές με βοηθάνε τα παιδιά μου…ο
Δήμος δεν μας δίνει λεφτά, μάλιστα φέτος
(1997) ζητήσαμε ενίσχυση να οργανώσουμε μια γιορτή την Τρίτη του Πάσχα
που γιορτάζει εδώ η εκκλησία του Αβραμόγιαννη και δεν μας έδωσαν…τον φτιάχνω
ψηλό 2 μέτρα περίπου για υπάρχει χρόνος να γίνουν όλες οι
ανατινάξεις…όσο ζω δεν θα σταματήσω να τον φτιάχνω..»
2. Ο Ιούδας του 1997 στον Αβραμόγιαννη.
Πριν την τοποθέτηση εκρηκτικών.
φωτό Χρήστος Ν. Ζερίτης
Πράγματι ο πληροφορητής μου μέχρι τον
θάνατό του συνέχισε να φτιάχνει και να ανατινάζει τον Ιούδα, προετοιμάζοντας
και την διάδοχη κατάσταση. Μύησε στα μυστικά της κατασκευής και της ασφαλούς
ανατίναξης του Ιούδα, τον Βασίλη Θειακό ο οποίος και συνεχίζει μέχρι σήμερα το
έθιμο.
- Ο «Ιουδάρχης» Γιάννης Κοντός με τον διάδοχό του Βασίλη Θειακό στις 17.4.1998. Ο Ιούδας στο ικρίωμα έτοιμος για ανατίναξη στο προαύλιο του Αβραμόγιαννη. φωτό Χρήστος Ν. Ζερίτης
Στα πλαίσια της προετοιμασίας για την
σύνταξη αυτού του κειμένου συνάντησα και τον Ηλία Νικολαϊδη, κουνιάδο του προαναφερομένου
Γιάννη Κοντού, ο οποίος και μου είπε: «το
έθιμο και το κάψιμο του Ιούδα στον Αβραμόγιαννη το έκαναν για πολλά χρόνια η
οικογένεια του Θανάση Παναγιωτόπουλου με τα παιδιά του Χρήστο και Κυριάκο. Μαζί
τους το έμαθα κι εγώ και το συνέχισα από το 1963 και μετά. Δεν τον ανατίναζαν
όπως σήμερα, μόνο έβαζαν μέσα του τρομπόνια και βαρελότα και με την εξάπλωση
της φωτιάς αυτά έσκαζαν. Την περίοδο 1967-1974 τον έκαιγαν μόνο, χωρίς
εκρηκτικά γιατί απαγορευόντουσαν. Από το 1975 μέχρι το 1986 συνεχίστηκε το έθιμο
με τα τρομπόνια μέσα του και από το 1987
ο άντρας της αδελφής μου Γιάννης ο
Κοντός εφάρμοσε την ανατίναξή του με βαρελότα και σαΐτες».
Το 1997 που μίλησα διεξοδικά με τον
Γιάννη Κόντο φωτογράφισα και την προετοιμασία του Ιούδα που θα ανατίναζε το
Πάσχα του ίδιου χρόνου. Η κατασκευή είναι πολύπλοκη και απαιτεί εξειδικευμένες
γνώσεις και τεχνική. Σε απλή εξήγηση:
στον ξύλινο σκελετό ύψους 2 μέτρων περίπου (για να υπάρχει καθυστέρηση
και να εκρήγνυται «αργά και βασανιστικά» και ο χρόνος μετάδοσης από τα πόδια
μέχρι το κεφάλι να είναι αρκετός), τοποθετείται ένα σύμπλεγμα καλωδίου-φυτιλιού
με πολλές απολήξεις, στις άκρες των οποίων «δένονται» μαστορικά τρομπόνια,
βαρελότα και σαΐτες. Όταν τελειώσει η συνδεσμολογία ο Ιούδας ντύνεται γραφικά και
τοποθετείται στο ικρίωμα που είναι κατασκευασμένο από πολλά χρόνια στην πλατεία του Αβραμόγιαννη.(Η
εκκλησία του Αγιάννη είναι στα σύνορα των συνοικιών Ράχης και Αβραμιού). Την Μ.
Παρασκευή το βράδυ όταν θα συναντηθούν οι Επιτάφιοι των εκκλησιών Αγ. Γεωργίου
και Αγ. Κωνσταντίνου, τα μπουλούκια σαϊτολόγων της περιοχής ρίχνουν τις σαΐτες
τους και αμέσως μετά ο «Ιουδάρχης» βάζει φωτιά στα πόδια του Ιούδα, ο οποίος
αρχίζει να καίγεται και να ανατινάζεται από κάτω προς τα επάνω. Τις ανατινάξεις
των βαρελότων και των τρομπονιών διαδέχονται οι σαΐτες και μετά από ένα τέταρτο
«βασανιστικού τελετουργικού» φτάνοντας στο τέλος ανατινάζεται το κεφάλι και
…τέλος.
Όλη η τελετή είναι αφορμή για να
συγκεντρωθούν εκατοντάδες κάτοικοι της περιοχής, οι οποίοι θεωρούν το έθιμο
αυτό «δικό τους», έχουν την ευκαιρία να συναντηθούν και να προετοιμαστούν για
την Ανάσταση, να τιμήσουν τους Επιτάφιους με κρότους, αφού και η θρησκευτική
παράδοση αναφέρει πως όταν πέθανε ο Χριστός κατέβηκε στον Άδη εν μέσω φοβερών
κρότων, (μέσα στο στοιχείο του κρότου και
γενικά του θορύβου υπάρχει το στοιχείο της απόδιωξης των δαιμονικών που είναι
ειδωλολατρικό και χριστιανικό, επειδή πάντα υπήρχε στους λαούς η δοξασία ότι τα
βλαβερά και επιβλαβή πνεύματα διώχνονται με θορύβους εκφοβιστικούς. Άμεση
αντίληψη της εχθρότητος αυτής των σκοτεινών δυνάμεων του Άδη προς τον Χριστό,
έπαιρνε ο λαός όταν παρακολουθούσε την αναπαράσταση της γνωστής σκηνής του
«Άρατε πύλας», που συνηθίζεται να γίνεται με την επιστροφή της πομπής της Ανάστασης
στην εκκλησία, καθώς αφού ο ιερέας χτυπάει την πόρτα του ναού και αυτή ανοίγει
όλοι μπαίνουν μέσα με φωνές και θόρυβο νικητών.-Δημ.Σ. Λουκάτου-Πασχαλινά και
της Άνοιξης). -Το Πάσχα του 2012 ήμουν αυτόπτης μάρτυς του τελετουργικού
αυτού στο ναό του Κοιμητηρίου.
Ανταλλάξουν επίσης απόψεις για τον
επερχόμενο Σαϊτοπόλεμο και γενικά θα εκδηλώσουν αυτή την ιδιότυπη
θρησκευτικότητα με τον δικό τους τρόπο. Αναμένοντας την έλευση των Επιταφίων,
ρίχνονται δεκάδες αυτοσχέδιες κροτίδες (τρομπόνι λέγεται το εκρηκτικό με φυτίλι
και βαρελότο το εκρηκτικό χωρίς φυτίλι), τόσο δυνατές που ίσως να τρομάξουν ένα
αμύητο επισκέπτη. Κάποιες φορές ο γράφων υπήρξε αυτήκοος μάρτυς συζητήσεων για
παλιούς σαϊτολόγους και «τρομπονάκηδες» (ειδικευμένους κατασκευαστές δυνατών
τρομπονιών), στους οποίους απέδιδαν τον χαρακτηρισμό του «καλλιτέχνη».
Βέβαια απορίας άξιο είναι το που
βρίσκουν τα εκρηκτικά προκειμένου να
είναι πετυχημένες οι εκρήξεις των κροτίδων.
Ένα
άλλο στοιχείο που εξιδανικεύει αυτούς τους κατασκευαστές, είναι που ξοδεύουν
πολλά χρήματα, από την τσέπη τους κυρίως και λιγότερο με ρεφενέ, που διαθέτουν
πολύ χρόνο από τον διαθέσιμό τους για ξεκούραση και που «εγκαταλείπουν» σχεδόν
τις οικογένειές τους αυτές τις μέρες. Όλα αυτά προκειμένου να διατηρήσουν τα
έθιμα που χάρη σε αυτά η κοινωνία μας
είναι δεμένη και πανίσχυρη, ανθιστάμενη στις απαγορεύσεις που κατά καιρούς
προσπαθούν να επιβληθούν.
Σήμερα το έθιμο του ανατινάγματος του
Ιούδα, εκτός από την εκκλησία του Αβραμόγιαννη της Καλαμάτας, και η ρήψη σαϊτών
τελείται ακόμα στην πλατεία της κοινότητας Αιθαίας, από τον αειθαλή και
μπροστάρη μπάρμπα Νίκο Τσίκουρη, στον οποίον συμπαραστέκονται όλοι οι κάτοικοι
του χωριού, κάθε Δευτέρα του Πάσχα. Είναι από τις λίγες κοινότητες που
επιβίωσαν τα δύο παραπάνω έθιμα και θα συνεχίσουν, από ότι φαίνεται, να
επιβιώνουν διότι το μπουλούκι του «καπετάν Αλή Τσεκούρα», όπως αποκαλούν τον
μπάρμπα Νίκο οι στενοί του συνεργάτες και φίλοι, είναι δεμένο στέρεα με την
ύπαρξη των εθίμων αυτών, τα οποία συνδέουν τους ανθρώπους της κοινότητας ακόμα
περισσότερο μεταξύ τους. Είχα την τύχη το 2012 να παρακολουθήσω τις εκδηλώσεις τους
και βεβαιώθηκα για τον άρρηκτο δεσμό των κατοίκων της Αιθαίας με το έθιμο, που
έφθασε μέχρι σήμερα χάρη στην επιμονή και την αυτοθυσία του μπάρμπα Νίκου Τσίκουρη
και του μπουλουκιού του.
Δεν πρέπει να παραλείψω να αναφερθώ πως
και στην κοινότητα Εύας (Ναζήρι), στην οποία γίνεται ακόμα και σήμερα ανατίναξη
του Ιούδα και ρίψη σαϊτών. Έθιμο που και εκεί έχει επιβιώσει από παλιότερες
εποχές.
Ο αγαπητός μου φίλος Νίκος Κάβδας με
διαβεβαίωσε πως και στην κοινότητα Άρι (Ασλάναγα), χωριό καταγωγής του, αλλά
και του προαναφερθέντος Γιάννη Κοντού, παλιότερα ανατίναζαν τον Ιούδα και
έριχναν σαΐτες.
Πιστεύω πως σε όλα τα χωριά και
κωμοπόλεις που είναι κοντά στην Καλαμάτα υπήρχαν αυτά τα έθιμα. Για τη Μεσσήνη με
πληροφόρησαν οι σεβαστοί μου Τάκης Βαλαβάνης και Ηλίας Μπιτσάνης πως το έθιμο
του καψίματος του Ιούδα δεν το θυμήθηκαν ποτέ. Ίσως να γινόταν πολύ παλιά και
για άγνωστους λόγους, πιθανότατα απαγορεύσεις αστυνομικές ή θρησκευτικές, να
διακόπηκε και να χάθηκε.
Το έθιμο καψίματος και ίσως
ανατινάγματος του Ιούδα υπάρχει στην πόλη μας, και παντού βέβαια στην Ελλάδα,
από αμνημονεύτων χρόνων. Το έθιμο έφτασε μέχρι τις αρχές του προηγούμενου
αιώνα, του 20ου, περιγράφεται μέσα από τις στήλες τοπικών
εφημερίδων, κυρίως του «Θάρρους», και παρακάτω δίνω μερικά σχόλια που συνάντησα
αναδιφώντας τα παλαιά φύλλα μέσω του αρχείου της παραπάνω εφημερίδας:
Στις
28 Μαρτίου 1904 υπάρχει η παρακάτω είδηση:
«ΤΟ
ΚΑΨΙΜΟΝ ΤΟΥ ΙΟΥΔΑ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΤΑΞΙΑΡΧΑΣ
Δύο Ιούδαι θα καώσι σήμερον την 3μμ ο
μεν εις το ευρύτατον πλάτωμα του παρά τους Στρατώνας του Συντάγματος Ι.Ναού των
νέων Ταξιαρχών, ο δε εις την πλατείαν Μαυρομιχάλη. Κατ΄ ιδιαιτέρας όμως
πληροφορίας ο των νέων Ταξιαρχών Ιούδας θα είναι τεχνικώτερος και
θεαματικώτερος, μετά το καύσιμον του οποίου θα επακολουθήσει σαϊτοπόλεμος υπό
των σαϊτοφόρων της ενορίας, οίτινες θα ρίψωσι τας καλλιτέρας σαϊτας δια την επιτυχίαν των οποίων εγγυώνται.
Προμηνύεται συγκέντρωσις πολλού κόσμου».
Μετά
από 3 μέρες-31.3.1904- υπάρχει η παρακάτω είδηση:
«Το κάψιμον του Ιούδα
Ως είχομεν προαναγγείλει τρεις Ιούδαι εκάησαν, ο μεν εις
την πλατείαν Μαυρομιχάλη τη φροντίδι των επιτρόπων του ναού των Ταξιαρχών
Μπενάκη, ο δε εις την πλατείαν παρά τους στρατώνας Ιερού Ναού των Ταξιαρχών τη
φροντίδι επίσης των οικείων επιτρόπων και ο τρίτος εις την πλατείαν Αγίου
Ιωάννου.
Και ο μεν και ο δε ήσαν πολύ πενιχροί
και ανεπιτυχείς, ο δε του Αγίου Ιωάννου ήτο επιτυχής.»
Από τα παραπάνω δημοσιεύματα μπορούν
να εξαχθούν κάποια συμπεράσματα, βασισμένα στη φρασεολογία που χρησιμοποιείται
στην είδηση, δηλαδή οι χαρακτηρισμοί «τεχνικώτερος», «θεαματικώτερος»,
«πενιχροί», «ανεπιτυχείς» ή «επιτυχής» δηλώνουν και το είδος της τεχνικής που
ακολουθούσαν εκείνη την εποχή στο κάψιμο του Ιούδα. Θα είναι γνωστό στους
περισσότερους αναγνώστες πως το απλό κάψιμο του Ιούδα, (φωτογραφία νο 4) σημαίνει
πως σε ένα τύπο σκιάχτρου,
4. Ιούδας στην Καλαμάτα το 1997. Φωτο Χρήστος Ν.
Ζερίτης
με
ποτισμένα με πετρέλαιο άχυρα για σωθικά, όπως το παραπάνω, το φουντώνουν και
απλά καίγεται, ή αν έχει λίγα εκρηκτικά, διότι οι κατασκευαστές του δεν
μπόρεσαν να εξασφαλίσουν την απαιτούμενη ποσότητα υλικών, οι εκρήξεις είναι
λίγες, δηλαδή και στις δύο περιπτώσεις «πενιχρός». Όταν όμως έχουμε ένα ομοίωμα
Ιούδα, σαν αυτό της φωτογραφίας νο 2, με αρκετά εκρηκτικά φορτωμένα και
συνδεδεμένα μεταξύ τους, τότε η κατασκευή είναι «τεχνικώτερη» και το κάψιμο ή η
ανατίναξή του «θεαματικώτερη» και «επιτυχής». Στην άλλη περίπτωση μπορεί να
είναι καλά φορτωμένος ο Ιούδας αλλά η ανατίναξή του να γίνει «ανεπιτυχής» αν ο
κατασκευαστής αστοχήσει στις συνδέσεις.
ΑΛΛΕΣ ΕΠΟΧΕΣ
Πιστεύω πως και τότε, στις αρχές του
20ου αιώνα, έτσι «καίγανε» τους Ιούδες δηλαδή ανατινάζοντάς τους,
ίσως όχι με την τεχνική Γιάννη Κοντού αλλά βάζοντας στα «σπλάχνα τους»
εκρηκτικά. Αυτός ο τρόπος «τιμωρίας του προδότη» θα ήταν μέχρι τότε που οι
αστυνομικές διατάξεις για περιορισμό των εκρηκτικών, θα έγιναν αυστηρότερες και
περιορίστηκε πολύ η ευκολία στην εύρεση πρώτων υλών. Με βάση το υλικό που έχω
συγκεντρώσει και για τον σαϊτοπόλεμο, είμαι σε θέση να θεωρήσω βέβαιο πως μετά
το 1912 και μέχρι το 1920, περίοδο πολέμων και κοινωνικών αναταραχών,
περιορίστηκαν πολύ τα έθιμα που
χρειάζονταν εκρηκτικά.
Ένα άλλο στοιχείο που βγαίνει από τα
δημοσιεύματα του «Θάρρους» είναι πως το «κάψιμο» του Ιούδα γινόταν από τον κάθε
ναό με τη φροντίδα και την επιμέλεια των επιτρόπων του, δηλαδή επίσημα. Ο λόγος
είναι απλός, πολλοί θεατές με αφορμή την ψυχαγωγία από τον Ιούδα, πολύς κόσμος
στην περιφορά του Επιταφίου, πολλά έσοδα για κάθε ναό, όπως θα επιβεβαιωθεί
παρακάτω στο κεφάλαιο «Δημοσιογραφικές απόψεις».
Από μία
περιγραφή του εθίμου την ίδια χρονιά βγαίνει αβίαστα και το συμπέρασμα πως
Ιούδες εκαίγοντο και την Δευτέρα του Πάσχα, ένα είδος ψυχαγωγικού θεάματος για
την προσέλκυση θεατών, αλλά και «συνοδευτικό» του σαϊτοπόλεμου. Διαβάζουμε στο
«Θάρρος» της 16.4.1908:
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΤΟΥ ΤΡΙΗΜΕΡΟΥ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ
Τα κυριώτερα
σημεία: Αι άγιαι ημέραι διήλθον εν ησυχία. Οι σαϊτες σημείωσαν περιφανή δράσιν.
Ιούδαι εκάησαν τόσοι ώστε να μη…υπάρχουν δια το επόμενον….
Και αφού περιγράφεται η Κυριακή του Πάσχα, ακολουθεί η
αναφορά στη Δευτέρα και την Τρίτη.
Η Δευτέρα
Η Δευτέρα
απέβη καλυτέρα της Κυριακής…..οι περισσότεροι έτρεχον εις την πλατείαν των
Ταξιαρχών παρά τους Στρατώνας όπου θα εκαίετο ο Ιούδας. Μιλλιούνια ανδρών,
γυναικών και ιδία παιδίων κατέκλυσαν αυτήν. Ο Ιούδας ήτο κρεμασμένος σ’ ένα
ξύλο και το σχοινί εκρατούσεν επί το επισημότερον είς στρατιώτης Αι γυναίκες
και τα κορίτσια των συνοικιών με τις παντούφλες είχον εκστρατεύσει χάριν του
Ιούδα. Οι σαϊτολόγοι επί τόπου. Φωτιά στη φωτιά το απαίσιον μπου-μπου και ο
αυρανομήκης καπνός εδείκνυον ότι κάτι τρομερόν εγένετο. Και πράγματι εκαίετο
μπαρούτι, εκαίοντο μούτρα και χέρια, εκαίετο η τσέπη και ο Ιούδας παρετήρει
κρατών τα αργύρια Οι σαϊτολόγοι έδρασαν και εδώ και η μία συνοικία παρηκολούθει
την άλλην και τα σκουφάκια και τα φεσάκια των ατρόμητων οπαδών επετώντο εις τον
αέρα, όσα έμενον άκαυτα προς διετράνωσιν της χαράς. Και ταύτα μεν προ
μεσημβρίας. Μετά την μεσημβρίαν την προτίμησιν είχεν η Παραλία. Κόσμος πολύς
και καλός κατέκλυσε τα καφενεία, επλημμύρισε την πλατείαν και διεχύθη παντού.
Τα σμήνη των παιδιών και αι ομάδες των σαϊτολόγων επί τόπου. Αι σημαίαι
κυματίζουν και αι σάλπιγγες ηχούν προαναγγέλουσι την σαϊτοεπίδειξιν. Ο κόσμος
αρχίζει να…συγκινήται: Πρώτα οι μικροί σαϊτολόγοι και κατόπιν οι μεγαλύτεροι
δεικνύουν την τέχνην των και επιδοκιμάζονται από τον κόσμον, ο οποίος τέρπεται
εις το άγριον θέαμα! Ο Ιούδας …επιβαίνει αμάξης και ο δυστυχής περιφέρεται ανά
τας οδούς χωρίς να θέλη και
προαναγγέλλει ότι θα καή. Απαθής καλεί
περισσότερους θεατάς εις το μαρτύριόν του. Αξιοθαύμαστος όντως! Καίγεται κι
αυτός και ο κόσμος ευχαριστημένος αρχίζει να ανέρχεται προς την πόλιν
ευχαριστημένος αφ’ όλην την ημέραν…..
ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ
Στον ΚΕ΄ τόμο-έτους 1967- της έκδοσης
«Λαογραφία» από την Ελληνική Λαογραφική Εταρεία, την οποίαν ίδρυσε ο Νικόλαος
Γ.Πολίτης το 1909, σελίδες 116-144 αρχίζει μία μελέτη του σπουδαίου λαογράφου
Γεωργίου Μέγα, τότε ήταν πρόεδρος της
παραπάνω Εταιρείας, σημερινός είναι ο συμπατριώτης μας κ. Μιχάλης Μερακλής, και
ο παραπάνω αναφερόμενος τόμος ήταν όλος με δημοσιεύματά του, «εις τιμήν
Γεωργίου Α. Μέγα», με τίτλο «Ο Ιούδας στις παραδόσεις του λαού».
Αξίζει να αντιγράψω τον πρόλογο:
«Αι ειδήσεις των τεσσάρων
Ευαγγελιστών περί του Ιούδα είναι, ως γνωστόν πενιχραί, αναφερόμεναι εις την
διαχείρησιν του κοινού ταμείου υπ΄αυτού, εις την ενέργειάν του δια την σύλληψιν
του Ιησού, εις την μεταμέλειαν και τον θάνατον αυτού. Ασάφεια όμως υπάρχει εις
ό,τι αφορά αυτήν ταύτην την προδοσίαν. Εις τι δηλαδή συνίστατο η προδοσία του
Ιούδα, εφ’ όσον ούτος δεν εχρησιμοποιήθη υπό των αρχιερέων, δια να
ψευδομαρτυρήση κατά του Ιησού; Και παραδίδεται μεν, ότι ο Ιούδας εχρησίμευσεν
ως οδηγός εις τους συλλαβόντας τον Ιησούν, αλλ’ ο Ιησούς «πορεύομενος, ως λέγει
ο Λουκάς, κατά το ωρισμένον» δεν εκρύπτετο. Όθεν ήτο ευκολώτατον εις τους
αρχιερείς να πληροφορηθούν δια των υπηρετών των τον τόπον της νυκτερινής
διαμονής του Ιησού και να ενεργήσουν δι’ αυτών την σύλληψιν Αυτού. Έπειτα και
τα ελατήρια, τα οποία παρεκίνησαν τον Ιούδα εις την πράξιν του, παραμένουν κατά
τους θεολόγους «κεκαλυμμένα δια του πέπλου του μυστηρίου». Και ευρέθησαν μεν
συγγραφείς, ως ο Αντρέγιεφ, ο Ράττι, ο Μαλωρύ, ο Σπύρος Μελάς, ο Μιχ. Ακύλας οι
προσεπάθησαν να ανασύρουν τον πέπλον αυτόν και με το φως της τέχνης των να
φωτίσουν το μυστήριον, που καλύπτει την ψυχήν του Ιούδα, αλλά και με τας
προσπαθείας αυτάς το αίνιγμα δεν λύεται και μένει η απεχθής πράξιν να βαρύνει
εσαεί την μνήμην του Ιούδα, ως απαισίου προδότου.
Εδώ (στη μελέτη δηλαδή που ακολουθεί) θα εξετάσωμεν ποίαι δοξασίαι επικρατούν
παρά του λαού περί του Ιούδα, ποίαν μορφήν έλαβον αι περί του προδότου ειδήσεις
της Αγίας Γραφής ιδία παρά του τω ελληνικώ λαώ.»……*
Ο διάδοχός του στην προεδρία της
Λαογραφικής Εταιρείας Δημήτριος Σ. Λουκάτος γράφει σε υποσημείωση, την άποψή
του για το κάψιμο του Ιούδα (Πασχαλινά και της Άνοιξης, Φιλιππότης β΄ έκδοση
1988, σελ.119):
«Δεν νομίζω, πως θα πρέπει να ευνοούμε το έθιμο, ώστε να συνεχίζεται.
Αποτελεί μεν μια συμβολική τιμωρία του (κάθε) Προδότη, η καταδίκη όμως
γενικεύεται στον κάθε «Εβραίο» (με τους παλιούς αντιεβραϊκούς φανατισμούς) και
δεν συμβαδίζει πια με την διεθνή αποδοχή του σοβαρού κράτους-έθνους του Ισραήλ.
Άλλωστε το θέαμα του απαγχονισμού και του καψίματος, που θυμίζει Νταχάου, είναι
μακάβριο».*
ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ
Για να αποδειχθεί το από πόσο παλιά προέρχεται το έθιμο αλλά και το πόσο
πολύ είχε εισχωρήσει στις πασχαλινές εορταστικές συνήθειες των Ελλήνων,
παραθέτω την παλαιότερη είδηση που έχω βρεί περί του καψίματος του Ιούδα.
Δημοσιεύθηκε στην αθηναϊκή εφημερίδα «Αθηνά» το έτος 1847. Παράλληλα με την
είδηση την σχετική με το εν επικεφαλίδι θέμα, παρακαλώ τον αναγνώστη να
προσέξει και την «ρατσιστική» επίθεση που έλαβε χώρα κατά ενός Ισραηλίτη με
αφορμή εικασίες του «όχλου».
«Την ημέραν του Πάσχα, ήτοι την Κυριακήν, απονενοημένοι τινές, ωθούμενοι
από το διέπον την κοινωνίαν μας πνεύμα της αταξίας και αρπαγής, ώρμησαν εις την
οικίαν του Ιουδαίου κ. Πασιφίκου, Πορτογάλου, γέροντος, τιμίου και φιλησύχου
ανδρός, και αφού συνέτριψαν τας θύρας και τα παράθυρα αυτής εισήλθον ένδον και
διήρπασαν όλα τα πραγματά του, καταστρέψαντες και όσα δεν ηδυνήθησαν να
διαρπάσουν. Δια να κινήσουν δε τον όχλον κατά του καλού τούτου γέροντος
Ισραηλίτου, οι πρωταίτιοι είχον διαδώσει, ότι τούτος, ως Ιουδαίος, είχε
πληρώσει την αστυνομίαν να τους εμποδίση του ν’ ανάψουν την πυράν, εις την
οποίαν συνήθως καίουν την ημέραν του Πάσχα το είδωλον του προδότου Ιούδα.
Τοιουτοτρόπως δε παρασύραντες τον ανόητον όχλον οι χαίροντες εις τας ανεμοζάλας
λύκοι της πόλεώς μας, κατόρθωσαν να γυμνώσουν την οικίαν του καλού γέροντος,
χωρίς όμως να βλάψουν τινά, διότι ο σκοπός τους ήταν να διαρπάσουν και όχι να
κακοποιήσουν…….»
Παρουσιάζω επίσης τις απόψεις
δημοσιογράφου-ανταποκριτού από την Χαλκίδα της αθηναϊκής εφημερίδος «Ακρόπολις»
στο φύλλο της 17.4.1866. Μέσα από το κείμενο ο αναγνώστης θα εννοήσει εύκολα το
που αποβλέπει ο αρθρογράφος. Βέβαια το παρακάτω κείμενο είναι μια ακόμη απόδειξη
για το πόσο παλιό είναι το πανελλαδικό αυτό έθιμο του καψίματος του Ιούδα:
«ΤΟ ΚΑΥΣΙΜΟΝ ΤΟΥ ΙΟΥΔΑ
Χαλκίδα 15.4.1886
Μεθ’ όλας τας προσπαθείας τας οποίας
κατ’ έτος καταβάλλουν και αι τοπικαί αρχαί και οι εχέφρονες, δεν κατορθούται η
αποχή τινών ανοήτων και αγροίκων ανθρώπων από την αποτρόπαιον και βάρβαρον
πράξιν, το λεγόμενον «κάψιμον του Ιούδα». Η μεγάλη φαίνεται αγάπη προς τον
κύριον ημών Ιησού Χριστόν των παλληκαράδων αυτών, τους ωθεί εις την εκδίκησιν
αυτήν, και πιστεύουσι οι άθλιοι ότι εάν κατασκευάσουν ψευδή Ιούδαν και τον
καύσουν ικανοποιούν ή μάλλον ευχαριστούν τον Χριστόν, ενώ καθ’ εκάστην
διδάσκονται από την εκκλησίαν ότι ο Χριστός δεν θέλει αντεκδικήσεις ούτε
ικανοποιήσεις αλλά την εκπλήρωσιν της διδαχής του και ουδέν πλέον, ουδέ
έλαττον. Το δε νοστιμώτερον είνε, ότι ενώ οι άθλιοι αυτοί θέλουν να δείξουν δια
πράξεων ότι είνε χριστιανοί πούροι βλασφημούν χιλιάκις της ημέρας και τον
Χριστόν και τον Σταυρόν του και την μάννα που τον γέννησε και τον πατέραν του
ακόμη συν τοις αγίοις όλοις. Η πράξις αύτη δεν είνε μόνο αντιχριστιανική, αλλά
και βλαβερά δια την κοινωνίαν της Χαλκίδος, διότι πολλάκις συνέβησαν
δυστυχήματα και διότι εν Χαλκίδι υπάρχει αρκετά μεγάλη ιουδαϊκή συνοικία, η
οποία ταράσσεται, και πολύ δικαίως, ενώ αύτη και ελληνικωτάτη είνε και τα τέκνα
της προ εξαμηνίας ευρίσκονται εις τας τάξεις του ελληνικού στρατού.
Καλόν
νομίζω είνε ίνα εις το μέλλον ληφθή πρόνοια συντελεστική προς απαγόρευσιν του
βανδαλικού τούτου εθίμου. Αι αρχαί οφείλουν να τους εμποδίζουν ερρωμένως, διότι
είνε άδικον δια πέντε δέκα χυδαίους να γίνεται αφορμή ανησυχίας ολοκλήρου
πόλεως, ήτις ένεκα του Ιούδα δεν μεταβαίνει πλέον εις αγίαν Παρασκευήν, ενώ προ
χρόνων η πόλις μετεφέρετο εις το φρούριον κατά την δεύτερην ανάστασιν, ο δε
ναός εισέπραττε πολλά.
Ελπίζω να εισακουσθώ τοσούτο μάλλον καθ’
όσον η ιδέα μου αύτη είνε ιδέα όλης της πόλεως»
ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ
Σε τόμο,
με τίτλο «Συλλογή των εγκυκλίων της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος», ο
οποίος εξεδόθη το 1901 «εντολή της Ιεράς Συνόδου» και περιλαμβάνει «οικείους
νόμους, Β. Διατάγματα, υπουργικά έγγραφα, οδηγίες κτλ» από 1833 μέχρι σήμερον (1901),
βρήκα το παρακάτω πολύ ενδιαφέρον
κείμενο το οποίο απευθύνεται «προς τους ανά το Κράτος Σεβ. Ιεράρχας και τας
επισκοπικάς επιτροπάς».
Έχει
επικεφαλίδα που γράφει περί του θέματος στο οποίο αναφέρεται «Περί του ούκ έξεστι τοις πιστοίς πυρπολείν
ομοίωμα του Ιούδα εν τη εορτή της λαμπροφόρου Αναστάσεως του Σωτήρος Ιησού
Χριστού», φέρει ημερομηνία εκδόσεως 12
Απριλίου 1891 και λέει:
«Από των χρόνων της δουλείας του Έθνους
ημών επεκράτησε πολλαχού το βάρβαρον έθος, ίνα κατά την αγίαν εορτήν του Πάσχα
πυρπολήται πομπωδώς έξω των ιερών ναών ομοίωμα του Ιούδα, του πλήθους
αλαλάζοντος, τας χείρας κροτούντος, κραυγάς αναπέμποντος και το καιόμενον
άμορφον ομοίωμα πυροβολούντος.
Το έθος τούτο συν τη πνευματική προόδω
και προκοπή του έθνους αποδοκιμαζόμενον μεν υπό των Σεβασμιωτάτων Ιεραρχών,
κατακρινόμενον δε υπό των πεφωτισμένων κληρικών και των ευ φρονούντων ορθοδόξων
χριστιανών, μικρόν κατά μικρόν εξέλιπεν εντελώς από των πλείστων μερών της
Ελλάδος. Αλλ’ επειδή ενιαχού εξακολουθεί έως του νυν υφιστάμενον, η Σύνοδος
επιποθούσα, ίνα η άτοπος αύτη συνήθεια η περιάπτουσα μώμον εις το ορθόδοξον
Ελληνικόν έθνος, εκλείψη εντελώς από της Ελλάδος, εντέλλεται υμίν ίνα δια
προτροπών, συμβουλών και παραινέσεων κατορθώσητε να παύση υφιστάμενον και
πραττόμενον το άκοσμον τούτο έθος. Διότι τούτο αντίκειται εις τας θεμελειώδεις
αρχάς του Ευαγγελίου, το οποίον διδάσκει ημάς την προς πάντας αγάπην, και ανοχήν και ανεξικακίαν,
και εντέλλεται να αγαπώμεν και αυτούς τους εχθρούς ημών, να ευλογώμεν τους
καταρωμένους ημάς και αν ευχώμεθα υπέρ των επηρεαζόντων και διωκώντων ημάς.
Διότι αντιβαίνει εις αυτό το παράδειγμα του πραοτάτου Σωτήρος ημών Ιησού
Χριστού, του αποκαλέσαντος ανεξικάκως εν αυτή τη ώρα της παραδόσεως τον Ιούδα
φίλον, ειπών αυτώ: «εταίρε, εφ’ ω πάρει». Διότι αντιμάχεται τέλος την
ανεξικακίαν, ήν ο Ιησούς Χριστός έδειξε προς τους σταυρωτάς αυτού κρεμάμενος
επί του σταυρού, ότε είπε τους θείους εκείνους λόγους, «Πάτερ, άφες αυτοίς, ου
γαρ οίδασι τι ποιούσι». Συμφώνως λοιπόν προς τας αρχάς του ιερού Ευαγγελίου
οφείλομεν ημείς ως γνήσιοι οπαδοί του Ιησού Χριστού να δεικνύωμεν ανοχήν προς
του Ιουδαίους, όντας πλάσματα του Θεού και τέκνα αυτού, τοσούτω δε μάλλον, καθ’
όσον συζώμεν μετ’ αυτών εν τω αυτώ Κράτει, και βαστάζουσι και ούτοι, άτε
πολίται τυγχάνοντες, τα αυτά κοινά βάρη, οία και ημείς, επομένως δέον να απολαύσωσι
των αγαθών της ησυχίας, της ειρήνης, της τάξεως, μηδενός έχοντος το δικαίωμα
του παρενοχλείν αυτοίς.
Η δε πομπώδης και οχλαγωγική καύσις
του ομοιώματος του Ιούδα κατά την επίσημον ημέραν του Πάσχα, είναι εσχάτη χλεύη
προς τους συμπολίτας ημών Ιουδαίους και εξερεθίζει τα θρησκευτικά μίση, του
λαού κατ’ αυτών, ώστε να πιστεύη ευκόλως ούτος και πάσαν κατ’ αυτών κατηγορίαν,
και υποθάλπη την διχόνοιαν και τας έριδας μεταξύ ημών και εκείνων, τούτο δε
δίδωσιν αφορμήν προς τους εχθροπαθώς διακειμένους προς τε την γεραράν ημών
Εκκλησίαν και το θεοφρούρητον Ελληνικόν έθνος, ίνα εκτοξεύσωσι καθ’ ημών
κατηγορίας επί φανατισμώ, επί αξενία,
και επί μη ευνομία.
Ταύτα γράφουσα υμίν η Σύνοδος,
πέποιθεν και δι’ ελπίδος έχει, ότι θέλετε καταβάλλει ου την τυχούσαν μέριμναν
και σπουδήν, ίνα και τα έστιν όπου τελευταία λείψανα του βαρβάρου τούτου εθίμου
εκλίπωσιν προς τιμήν της εκκλησίας και του Έθνους ημών.
Εν Αθήναις τη
12η Απριλίου 1891.
+ Ο Αθηνών
Γερμανός Πρόεδρος. + Ο Ζακύνθου
Διονύσιος. + Ο Πατρών και Ηλείας Δαμασκηνός. + Ο Καρυστίας Μακάριος. Ο
Γραμματεύς Βαρθολαομαίος Γεωργιάδης.»*
Φαίνεται πως οι συστάσεις δεν έπιασαν τόπο. Όπως θα διαβάσατε παραπάνω,
το κάψιμο του Ιούδα επιμελούντο ακόμα και το 1908-δέκα επτά χρόνια μετά την
εγκύκλιο της Ιεράς Συνόδου- οι ναοί δια των επιτρόπων αυτών. Το πότε έπαψαν να
οργανώνουν επίσημα οι ναοί το κάψιμο του
Ιούδα είναι άγνωστο. Τα τελευταία πενήντα χρόνια, που μπορεί να θυμηθεί ο
γράφων, το έθιμο είναι στα χέρια του λαού που το τηρεί πιστά.
Είμαι
σίγουρος πως ούτε παλιότερα (η παραπάνω δημοσιευομένη αθηναϊκή είδηση υπήρξε
πιστεύω σπάνια και ειδική περίπτωση αντεκδίκησης που δεν αναιρεί τη ουσία του
εθίμου), αλλά ούτε και σήμερα ο λαός μας καίγοντας τον Ιούδα πιστεύει πως
εκδικείται τους Εβραίους, (με την έννοια του σημερινού κράτους του Ισραήλ). Δεν
έχω ακούσει ποτέ καμία αντισημιτική-ρατσιστική αναφορά από όλους όσους έχω μιλήσει
(μεγάλους και παιδιά) τα 16 χρόνια που ασχολούμαι με τη συλλογή υλικού για το
κάψιμο του Ιούδα και για τον Σαϊτοπόλεμο της Καλαμάτας. Το έθιμο μένει και θα
παραμείνει, συνδεδεμένο με το έθιμο της τιμωρίας ενός Προδότη-κατά τον
λαό-άσχετα από την καταγωγή του, αλλά και με την αγάπη του λαού μας για τις
εκρήξεις και τις φωτιές, διότι οι κρότοι και η φωτιά έχουν λαογραφικούς
συμβολισμούς και οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τους δύο αυτούς τρόπους προκειμένου
να εξασφαλίσουν την υγεία και τη γονιμότητα, που είναι και τα συνεχώς ζητούμενα
στον αιώνιο κύκλο της Ζωής. Βέβαια αυτός που ρίχνει ένα βαρελότο και όλοι όσοι
ασχολούνται με αυτά τα έθιμα, ερμηνεύουν την πράξη τους λέγοντας πως «το κάνουν
επειδή το επιβάλει το έθιμο». Τα έθιμα καθιερώθηκαν στη ζωή μας σταδιακά και
πάντα με απλή μορφή, ώστε να γίνουν αποδεκτά από τους λαϊκούς ανθρώπους και
χωρίς αυτοί να αποζητούν την βαθύτερη ερμηνεία των πράξεών τους. Έτσι το «λαϊκό
θέατρο» έχει ενσωματώσει και «θεατρικά» στοιχεία σε διάφορες εκδηλώσεις
(Δωδεκαήμερο, Απόκριες, Πάσχα, Αγιάννης κλπ) προκειμένου να έχει την αφορμή για
να κάνει τις εικονικές τελετουργίες του με απώτερο στόχο την εξασφάλιση της
Υγείας και της Ευετηρίας.-
*το κείμενο είναι πολυτονικό αλλά δυστυχώς δεν μπορώ
να το μεταφέρω στην ίδια μορφή.
Καλαμάτα 8.4.2013
Χρήστος Νικ. Ζερίτης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου