23 ΜΑΡΤΙΟΥ 1821-ΚΑΛΑΜΑΤΑ-ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΜΕΡΕΣ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

ΚΑΛΑΜΑΤΑ 23 ΜΑΡΤΙΟΥ 1821

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΜΕΡΕΣ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

ΑΠΟ ΑΓΝΩΣΤΑ-ΣΧΕΔΟΝ- ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΗ

         Στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και στη συλλογή Βλαχογιάννη, στο φακ. 266, βρίσκονται δύο μεγάλου σχήματος δεκασέλιδα «τετράδια», χωρίς τίτλο, τα οποία έχουν ονομαστεί «Σχεδίασμα ιστορίας της Επαναστάσεως υπό του Ρήγα Παλαμήδη». Τον τίτλο έδωσε η κ. Ιωάννα Γιανναροπούλου, η οποία μελέτησε και δημοσίευσε τα κείμενα στο ετήσιο περιοδικό-τόμο «Μνημοσύνη» στους τόμους 2^ο,3^ο, και 4^ο, σχολιάζοντάς τα επαρκέστατα.

    Επειδή ο γραφικός χαρακτήρας, ο τρόπος γραψίματος, οι παραπομπές, οι υποσημειώσεις και βέβαια τα κείμενα μού χρειάζονταν για συγκριτική εργασία που έκανα με άλλα ανώνυμα χειρόγραφα έγγραφα που έχω βρει στα ΓΑΚ, πάντα σε σχέση με την ζωή και την δράση του εξ Οιτύλου σπουδαίου Αγωνιστού Ηλία Σαλαφατίνου, έχω φωτογραφίσει και έχω στο αρχείο μου και τα δύο τετράδια με τα κείμενα αυτά.

         Το 1^ο «τετράδιο» αρχίζει με την έναρξη της Επαναστάσεως από την Καλαμάτα και συνεχίζει με την περιγραφή διαφόρων γεγονότων. Το 1^ο μέρος  του Α΄ «τετραδίου» τελειώνει με μια άγνωστη στιχομυθία μεταξύ Παπαφλέσσα και Ηλία Μαυρομιχάλη.

         Δίνω στη δημοσιότητα απόσπασμα από το αρκετά  ενδιαφέρον κείμενο:

           «Ο Ηλίας Μαυρομιχάλης εις Καλάμας, η Σύγκλητος και διάφοροι επιστολαί.

         Κατά την 20 Μαρτίου ο Αντώνιος και ο Ηλίας ήλθον εις Καλάμας με ολίγους Σπαρτιάτας, δια να προσέχουν τα κινήματα των Οθωμανών και να φυλάξουν τους χριστιανούς από την μανίαν αυτών, την δε 22 έφθασεν ο Ιωάννης Κατζής Μαυρομιχάλης με διακοσίους Σπαρτιάτας και συνάξας τους Τούρκους τους έκλεισεν εις δύο τρία οσπίτια και την 23 ήλθεν ο Πέτρος Μαυρομιχάλης, συνωδευόμενος από 500 ενόπλους Σπαρτιάτας και συλλαβόντες τους εκεί ευρισκομένους 380 Οθωμανούς ξένους και εγχωρίους τους διεύθυνον αμέσως με στρατιώτας Έλληνας εις τα φρούρια της Μεσσηνίας. Συγχρόνως ο Πέτρος Μαυρομιχάλης έστειλε τον Θεόδωρον Κολοκοτρώνην μετά του Πιέρου Βοϊδή Μαυρομιχάλη και τριακοσίων Σπαρτιατών εις την Καρύταινα, τον αδελφόν του Αντώνιον μετά του Ηλία Κατζάκου εις Μεθωκόρωνα, την δε επιούσαν ημέραν εξελθόντες οι Μεσσήνιοι και Σπαρτιάται, προπορευομένου του αρχιερέως και των ιερέων ενδεδυμένων την ιερατικήν στολήν, εις τον ποταμόν, έψαλον παράκλησιν, μετά δε ο Μαυρομιχάλης εκφωνήσας λογύδριον κατάλληλον δια την περίστασιν, ενεχείρισεν εις τον υιόν του Ηλίαν σπαθίον, ειπών το σπαρτιατικόν ή ταν ή επι τας και τον εξεκίνησε συνωδευόμενον με τους Κουμουντουράκηδες, Καπετανάκηδες και Τρουπάκηδες και με χιλίους Σπαρτιάτας νε έλθουν να ενωθώσι μετά του Θεοδώρου Κολοκοτρώνη. Αλλά διαβαίνοντες από το Λεοντάρι έμεινον εκεί. Οι δε Λεονταρίται Τούρκοι μαθόντες την εκστρατείαν του Κολοκοτρώνη και Ηλία είχον αναχωρήσει εκείθεν, καθώς και οι Φαναρίται, δια να συγκεντρωθώσι και ασφαλισθώσιν εις Τρίπολιν και Καρύταινα. Την επιούσαν ημέραν ο Θ.Κολοκοτρώνης απαντήσας διαβαίνοντας την γέφυραν Καρυταίνης τους εις Τρίπολιν καταφεύγοντας Φαναρίτας, τους εκτύπησεν εφόνευσεν μερικούς και μερικοί επνίγησαν εις τον ποταμόν, εν οις και η θυγάτηρ του καδή, του απειλήσαντος τον Αναστάσιον, οι δε λοιποί Οθωμανοί κατέφυγον εις το φρούριον Καρυταίνης. Εις την μάχην αυτήν επληγώθη ο Βοϊδής Μαυρομιχάλης. Μετά την μάχην επρόφθασε ο Ηλίας. Ο δε Θ.Κολοκοτρώνης έγραφε προς τον Μαυρομιχάλην ότι οι τριακόσιοι Σπαρτιάται επολέμησαν ως οι τριακόσιοι του Λεωνίδου. Εκείθεν ήλθον  εις Καρύταινα και επολέμησαν τους Τούρκους. Εις την πολιορκίαν ταύτην ήτον και ο Κανέλλος Δεληγιάννης, ο Μητροπέτροβας, οι Κολιόπουλοι, ο Κεφάλας, ο Φλέσσας, ο Αναγνωσταράς και ο Σαλαφατίνος. Επολιόρκησαν λοιπόν τους Τούρκους εις το φρούριον Καρυταίνης, προς τους οποίους ο Ηλίας έστειλε την τολμηράν τροφόν του γραίαν Σπαρτιάτιδα Σπυριούναινα συνακολουθούσαν αυτόν εις τας εκστρατείας, ζητών την υποταγήν των και την παράδοσιν του φρουρίου. Τρις πήγε η Σπαρτιάτις και τρις υπεσχέθησαν με το αύριον……»

Δίνω επίσης και δείγμα του χειρογράφου:

         Στον πρόλογο της δημοσίευσης η κ. Γιανναροπούλου σχολιάζει γενικώς το «αρχείο Ρήγα Παλαμήδη»: «Ο Βλαχογιάννης περιέσωσε επιμελώς υπό του Παλαμήδη καταρτισθέν αρχείο, όπερ ήδη απόκειται στα ΓΑΚ (συλλογή Βλαχογιάννη). Τόσον από τα «ατίμητα σημειώματα του Ρήγα Παλαμήδη» ο οποίος «γνώριζε περίφημα τα πράγματα τα πριν από το 1821» όπως ισχυρίζεται ο Βλαχογιάννης, «όσον και από το όλον αρχείον του ανδρός καταφαίνεται ότι ούτος είχε πρόθεσιν να συγγράψει Ιστορίαν της Επαναστάσεως. Η πρόθεσίς του πιθανώς ήτο παλαιά, αφού συγκέντρωνεν υλικόν προεπαναστατικόν και επαναστατικόν, κατέστη δε περισσότερον επιτακτική, ως φαίνεται, όταν άρχισαν δημοσιεύομενα τα απομνημονεύματα διαφόρων αγωνιστών ή άλλων λογίων. Συγκεκριμένως ο Παλαμήδης ηνωχλήθη από τα Απομνημονεύματα του Ν.Σπηλιάδου και εις αντίκρουσιν αυτού εξέδωκε το 1853 φυλλάδιον, όπου σαφώς αναγγέλλει την μελετωμένην συγγραφήν και έκδοσιν ιστορικής πραγματείας».

         Πράγματι ο Ρήγας Παλαμήδης εκδίδει το 1853 ένα φυλλάδιο με τίτλο «Πρόχειρος απάντησις επί των περί εισβολής του Δράμαλη εις την Πελοπόννησον ιστουρουμένων εν τω Α΄ τόμω, κεφάλαιον Ε΄ των λεγομένων απομνημονευμάτων του κυρίου Ν. Σπηλιάδου, παρά του Ρήγα Παπαμήδου, εν Αθήναις 1853, σελ.8….». Εκεί ο Παλαμήδης αναφέρει ότι «…αλλά μόνον θα  είπωμεν ιστορικά γεγονότα, ως επιφυλαττόμεθα  να κάμωμεν και εν τη εκδοθησόμενη ιστορική πραγματεία μας λόγον αναπτυγμένον….». Και η ιστορική πραγματεία που προαναγγέλει είναι αυτά τα δύο (2) «τετράδια» και απόσπασμα από το 1^ο μέρος του Α΄ «τετραδίου» είναι το δημοσιευόμενο πιο πάνω.

         Τους χαρακτηρισμούς του Γιάννη Βλαχογιάννη για το αρχείο του Ρήγα Παλαμήδη ανάφερα παραπάνω. Παρόμοιοι σχολιασμοί έγιναν και από τον Μανιάτη ιστοριοδίφη Σταύρο Σκοπετέα, ο οποίος σε άρθρο του στο «Γορτυνιακό ημερολόγιο» τεύχος Ε΄ του 1950, χαρακτηρίζει το αρχείο του Ρ. Παλαμήδη σαν «θησαυρό» και ότι «η συλλογή του περιέχει πολλά σπουδαιότατα έγγραφα, επιστολάς και ιστορικά υπομνήματα του ιδίου και άλλων».

         Η κ. Γιανναροπούλου έχει αντίθετη άποψη. Ισχυρίζεται ότι «πιθανόν ο Ρ.Π. να είχεν αγαθάς προθέσεις….δεν φαίνεται όμως ότι είχε και τας απαιτουμένας ικανότητας». Και συνεχίζει «…ο Ρ.Π. είναι εκ γενετής ή εκ σκοπιμότητος ανεπαρκής. Ή δεν γνωρίζει ή δεν μπορεί ή δεν θέλει, πάντως δεν προσφέρει σημαντικά πράγματα εις τα προτέρας γνώσεις ημών… αυτά που προσφέρει έχουν διαταχθεί χαλαρώς και η διαπραγμάτευσις κέθε άλλο παρά αποβλέπει βασικώς να υπηρετήσει την αλήθειαν…».

         Το 1992 βρήκα στα ΓΑΚ επιστολή του Ηλία Σαλαφατίνου, χειρόγραφη από εγγράμματο άτομο και όχι τον ίδιο, η οποία στο τέλος έφερε την υπογραφή του αγνοημένου,υπέργηρου το έτος που γράφηκε η εν λόγω επιστολή-το 1853 ο Σαλαφατίνος ήταν περίπου 80 ετών-και σπουδαίου Μανιάτη Αγωνιστή, ο οποίος αποτελεί παράδειγμα ανιδιοτέλειας, εντιμότητας και γενναιότητας. Τα συμπεράσματά μου για την μεγάλη αξία της επιστολής δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό της Καλαμάτας «Ιθώμη» στο τεύχος 35-36.

         Η άποψή μου είναι ότι α) το φυλλάδιο με εκδότη τον Ρήγα Παλαμήδη β) το σχεδίασμα, μέρος του οποίου αποτελεί το κύριο μέρος αυτής της δημοσίευσης και γ) το φυλλάδιο με τίτλο «σύντομοι παρατηρήσεις επί τινών περιστατικών αναφερομένων εις τα απομνημονεύματα του κ. Ν.Σπηλιάδου, παρά του Κ. Ηλ. Σαλαφατίνου», είναι «δημιουργίες» του Ρήγα Παλαμήδη και Λυκούργου Κρεστενίτη. Ο Ηλίας Σαλαφατίνος τα τελευταία χρόνια ης ζωής του έζησε στην Αθήνα στο σπίτι του Αναστασίου Μαυρομιχάλη. Φίλος, και στενός μάλιστα, του περιβάλλοντος της  Μαυρομιχαλέϊκης οικογένειας υπήρξε ο Ρ.Π., όπως ο Λυκούργος Κρεστενίτης, πολιτικοί αντίπαλοι του Κολοκοτρωνέϊκου περίγυρου. Κυριότερη κατηγορία της Κολοκοτρωνέϊκης πλευράς, όπως διατυπώθηκε από τον ιστορικό Νικόλαο Σπηλιάδη, ήταν η άτακτη φυγή του Παλαμήδη από την φύλαξη των Δερβενίων στον ερχομό του Δράμαλη τον Ιούλιο του 1822 και ο πανικός που μετέδωσε στους κατοίκους των περιοχών που διερχόταν επιστρέφοντας στην Τρίπολη (την συνάντησή του με τον φεύγοντα Ρ.Π. στο Παρθένιον όρος διηγείται ο Κολοκοτρώνης). Βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο Παλαμήδης δεν ήταν στρατιωτικός αλλά πολιτικός και αναγκαζόταν να ανακατεύεται με τα στρατιωτικά επειδή «στηριζόταν» από την Διοίκηση, εν προκειμένω την Πελοποννησιακή Γερουσία, η οποία  ήθελε να «δημιουργήσει», εν όψει των μελλοντικών πολιτικών εξελίξεων, ένα «δικό» της και «ελεγχόμενο» παιδί, ώστε να μπει σφήνα στους αληθινούς στρατιωτικούς που είχαν «φάει τους πολέμους με το κουτάλι». Σε μια ενυπόγραφη μαρτυρία που παρουσίασε ο ιστοριοδίφης Κων. Κοτσώνης σε εξειδικευμένο δημοσίευμά του σχετικό με την απόπειρα αναχαίτισης του Δράμαλη στα Δερβένια, η επιστολή φέρει ημερομηνία 8.9.1822, του στρατιώτη ονόματι Αντώνη Τραχανά, ο οποίος συμμετείχε στην άτακτη οπισθοχώρηση από τα Δερβένια και κουβάλαγε με το μουλάρι του πράγματα του Παλαμήδη, φαίνεται πως το μόνο που ενδιέφερε τον Ρ.Π. ήταν η «απώλεια», από κλοπή, κάποιων πραγμάτων του που έφερνε πίσω μετά το φευγιό του.

          Το ψευδοεπίγραφο φυλλάδιο που τυπώθηκε στο όνομα του Σαλαφατίνου είναι «δημιούργημα» του διδύμου Παλαμήδη-Κρεστενίτη, «το γνωρίζουν οι ειδικοί», όπως γράφει και ο ιστοριοδίφης Τάσος Γριτσόπουλος.

         Πιστεύω λοιπόν ακράδαντα πως ο Σαλαφατίνος έχει διηγηθεί το μεγαλύτερο ποσοστό των γραφομένων του Παλαμήδη στην απόπειρα της «Ιστορίας» του. Γι αυτό και αναφέρεται σε πολλά περιστατικά δίπλα από του κορυφαίους αγωνιστές εκείνης της περιόδου. Αυτός είναι και ο λόγος που εντάσσω το παρουσιαζόμενο σήμερα κείμενο, στο πλαίσιο των δημοσιευμάτων μου τα σχετικά με τον Ηλία Σαλαφατίνο.

         Δεν θα επεκταθώ στην λεπτομερή κριτική των γραφομένων από τον Ρ.Π. στο παρουσιαζόμενο κείμενο. Κριτική κάνει η κ. Γιανναροπούλου στην «Μνημοσύνη» για το σύνολο των «τετραδίων». Θα αρκεστώ να σημειώσω ότι ο φιλίστωρ αναγνώστης θα κρίνει μόνος του τα γραφόμενα για εξιστορούμενα γεγονότα της Επαναστάσεως του 1821, αφού θα λάβει υπόψη του και τις απόψεις-εκθέσεις και άλλων ιστορικών, απομνημονευματογράφων και πληροφορητών. Το παραπάνω κείμενο έχει αξία λόγω κάποιων λεπτομερειών, στην πλειοψηφία τους αγνώστων, τις οποίες μόνο ένας μαχητής πρώτης γραμμής, σαν τον Ηλία Σαλαφατίνο, θα μπορούσε να γνωρίζει. Το πώς διαχειρίστηκε τις πληροφορίες του Σαλαφατίνου ο Ρήγας Παλαμήδης είναι θέμα που ξεπερνάει το κύριο θέμα του ανωτέρω δημοσιεύματος.

         Μία άλλη πηγή για το τι έγινε στην Καλαμάτα τις ημέρες 21-24 Μαρτίου είναι και το προαναφερθέν μικρού σχήματος βιβλίο με τίτλο «σύντομοι παρατηρήσεις επί τινών περιστατικών αναφερομένων εις τα απομνημονεύματα του κ. Ν.Σπηλιάδου, παρά του Κ. Ηλ. Σαλαφατίνου». Όπως προαναφέρθηκε συγγραφέας του είναι ο Λυκούργος Κρεστενίτης ο οποίος εξέδωσε αυτά που του είπε ο Σαλαφατίνος και αυτά που ήθελε να γράψει ο ίδιος για περιστατικά της Ηλείας (ο Σαλαφατίνος, από όσο γνωρίζουμε, δεν πήγε ποτέ στα μέρη αυτά). Έβαλε το όνομα του Σαλαφατίνου στην έκδοση, διότι έτσι επεδίωξε να ρίξει στάχτη στα μάτια των αναγνωστών, αφού ο ήρωας αγωνιστής από το Οίτυλο ήταν σεβαστό και αποδεκτό από όλους πρόσωπο.

       Στις σελίδες 16,17,και 18 αναφέρεται στην είσοδο των επαναστατών στην Καλαμάτα, διορθώνοντας, σύμφωνα μα τις απόψεις του, σημεία από την ιστορία του Ν. Σπηλιάδη. Γράφει:

«Εις την σε. 61 ομιλεί (σημ. ο Σπηλιάδης) περί του Κολοκοτρώνη, και εις τας 62 και 63 περιγράφει την είσοδο των Ελλήνων εις Καλάμας, την πολιορκίαν και παράδοσιν των εν Καλάμαις  Τούρκων. Και επειδή διαφεύγει εν γνώσει την αλήθειαν, την λέγω εγώ χωρίς να προσβάλω μηδέν  των όσα λέγει περί του Κολοκοτρώνη, όστις των όντι υπήρξεν είς των ηρώων της Ελλάδος. Αφού ο αρχηγός της Μάνης Π.Μαυρομιχάλης είδεν ότι απεφάσισεν ο Θεός να ρίψουν τον κύβον της επαναστάσεως, άλλως το έθνος, ήθελε, ως  είπον δια σφαγής και μετοικήσεως καταστραφή, έστειλε την 21 Μαρτίου τους αδελφούς  του Ιωάννην και Αντώνιον, και το υιόν του Ηλίαν εις Καλάμας με έγγραφα προς τον Βοηβόδαν Αρναούτογλην, λέγων αυτώ, ότι δια τας υποψίας, μήπως οι κλέπται τους ενοχλήσουν, στέλλει τον υιόν και αδελφούς του να τους προφυλάττουν.  Το πνεύμα του δε ήτον να εμποδίση δια της δυνάμεως τυχούσαν σφαγήν από τους Τούρκους των Χριστανών. Την επιούσαν ειδοποιήσας όλους τους Καπετανέους της Μάνης να υπάγουν εις Καλάμας, όπου προϋπάρχουν οι αδελφοί και ο υιός του, να πολιορκήσουν τους Τούρκους και ο Θεός ας βοηθήση τον αγώνα μας. Διότι εγώ ταύτην την στιγμήν κινώ δια Καλάμας, και τον Κυριακούλην με τους ανατολικούς διέταξε να κινήσουν δια την Βαρδίνιαν, Σπάρτην και Μονεμβασίαν. Άπαντες ουν, συμπεριλαμβανομένου και του        Κολοκοτρώνη, όστις ήλθεν ομού με τον Μούρτζινον, κινούσι με ικανήν  δύναμιν, και φθάσαντες εις Καλάμας, εύρον πολιορκούμενους τους Τούρκους από τον Αντώνιον, Ηλίαν και Καλαματιανούς, εις τρεις οχυράς οικίας και τους επολιόρκησαν στενώτατα. Οι Τούρκοι εζήτησαν να προσκυνήσουν εις τον Μπέην, και παρεδόθησαν εις αυτόν ως αιχμάλωτοι. Την 24 εψάλη τω όντι δοξολογία εις τον Θεόν κατά τον ποταμόν Καλαμών, και όχι τον Πάμισον, και εχειροτονήθη ο έως τότε ηγεμών της Μάνης Π.Μαυρομιχάλης, αρχιστράτηγος της Ελλάδος, και ευθύς εξέδωκε  την εμφαινομένην εις την σελ. 63 διακήρυξίν του. Αφού δε παρήλθον τρεις ημέραι μέχρις ου γείνουν ετοιμασίαι, εκ της ανέχειας, συνήλθον εις συμβούλιον εις την οικίαν του Αρχιστρατήγου, δια να λάβωσι μέτρον περί της απελευθερώσεως όλης της Πελοποννήσου και του Έθνους. Πρώτος ούν ο Κολοκοτρώνης λαβών τον λόγον, είπε, «Μπέη μου,τι με βαστάς εδώ;  τι αφήνομεν τους Τούρκους απολέμητους;» και ο Π.Μαυρομιχάλης, είπε, «που νομίζετε να γίνη το κέντρον; Και ο Κολοκοτρώνης, επρόσθεσεν, εις του  Σινάνου, και Καρύταιναν. Τότε απεφασίσθη να υπάγουν, ως και ο συγγραφεύς λέγει, έκαστος αρχηγός εις τας πολιορκίας των φρουρίων Μονεμβασίας, Μησσηνιακών, και ο Κολοκοτρώνης εις  Καρύταιναν δια την Τρίπολιν, ο δε Κολοκοτρώνης λέγει, «εγώ δεν έχω δύναμιν και πρέπει να μοι δοθή».  Και ο αρχιστράτηγος τον συνώδευσε με τον ανεψιόν του Πιέρον Βοϊδήν με 150 Μεσομανιάτες, του έδωσε και από μέρος του Μουρζίνου τον Μπουκουβάλαν και Π.Τσέκερην με άλλους 100, και ούτως ο Κολοκοτρώνης εκίνησε δια την Καρύταιναν, και μετά δύο ημέρας εξεκίνησε και ο Ηλίας με 200 Μανιάτας δια να ενωθή με τον Κολοκοτρώνην, και μετά δύο ημέρας υπήγον και εγώ (σημ. ο Σαλαφατίνος) με 130…».

         Πιστεύω ότι δεν προστίθενται σημαντικά στοιχεία για τις πρώτες επαναστατικές ημέρες, αλλά και μετά από αυτές, παραπάνω από όσα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, από τα δύο αυτά κείμενα. Προτείνω όμως τον φιλίστορα αναγνώστη να συμπεριλάβει τα παραπάνω προσκομιζόμενα κείμενα στις λίγες αυθεντικές μαρτυρίες που έχουμε για το συνέβη μέσα στην Καλαμάτα από την στιγμή που εισήλθαν οι Μανιάτες, οι Πισινοχωρίτες και οι λοιποί Μεσσήνιοι και Λάκωνες. Επισημαίνω, πως ο απ’ ότι γνωρίζουμε, ελάχιστοι αυτόπτες μάρτυρες της κατάληψης της Καλαμάτας από τους επαναστάτες έχουν γράψει για αυτό. Και ο ίδιος ο Αμβρόσιος Φραντζής, που γράφει πολλές λεπτομέρειες, ομολογεί στην Ιστορία του πως εκείνες τις κρίσιμες μέρες της κατάληψης της Καλαμάτας δεν ήταν παρών, αλλά κατά την μετακίνηση των επαναστατών προς την Τριπολιτζά τους συνάντησε  «τους  οποίους απαντήσας ο Πρωτοσύγκελλος Α. Φραντζής, εκ Κυπαρισσίας ερχόμενος, εις Σκάλαν (Κώμην) επέστρεψεν ευθύς εις Αρκαδιάν». Δηλαδή δεν έζησε ο ίδιος τα περιστατικά. Έμαθε γι’ αυτά και τα αναφέρει στην Ιστορία του.

         Ο Σαλαφατίνος ήταν παρών σε πολλά περιστατικά, και στην κατάληψη της Καλαμάτας, πάντα πρωτοκαπετάνιος της οικογένειας Μαυρομιχάλη και αδελφοποιητός του Ηλία Μαυρομιχάλη, και δικαιολογημένα αναφέρεται σε αυτά, έστω και μέσω άλλων, ως αυτόπτης.

         Ένα άλλο στοιχείο που πρέπει να προσεχθεί είναι πως ούτε και εδώ αναφέρεται πως η δοξολογία έγινε στο ναό των αγίων Αποστόλων. «Εις τον ποταμόν» γράφει το πρώτο κείμενο του Παλαμήδη και «κατά τον ποταμόν Καλαμών, και όχι τον Πάμισον» γράφει το δεύτερο. Τελειώνοντας καλώ τους αναγνώστες να αναζητήσουν τη μελέτη του ιστοριοδίφη Νικολάου Ζερβή με θέμα «σε ποια εκκλησία-παρά τον ποταμόν-της Καλαμάτας έγινε πράγματι η δοξολογία των επαναστατών την 23^η Μαρτίου 1821».-

Χρήστος Νικολάου Ζερίτης

Καλαμάτα 15.3.2013