ΝΕΔΟΥΣΑ ΑΛΑΓΟΝΙΑΣ ΤΑΥΓΕΤΟΥ-ΔΡΩΜΕΝΟ ΕΥΕΤΗΡΙΑΣ-ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΔΡΩΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΔΟΥΣΑΣ

ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΔΡΩΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΔΟΥΣΑΣ

Του Χρήστου Νικολάου Ζερίτη. Καλαμάτα 17.2.2007 

         Τα χρόνια μετά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, το παιδί έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον πολλών παραγόντων. Δημιουργήθηκαν οργανισμοί προστασίας του, αυξήθηκε η παραγωγή αγαθών που προορίζονται για τα παιδιά και σε πολλούς επιστημονικούς κλάδους αναπτύχθηκαν τάσεις εξειδίκευσης (ιστορία, κοινωνιολογία, ανθρωπολογία, δίκαιο, λαογραφία), που μελετούν το παιδί και τη παιδική ηλικία. Στη λαογραφία από τη μια μεριά βρίσκεται το υλικό του παρελθόντος  και από την άλλη η συζήτηση αν παράγεται λαογραφικό υλικό από το παιδί ή για το παιδί. (Θα αναφέρω τη γνώμη μου παρακάτω, με βάση την εμπειρία από το Δρώμενο της Νέδουσας). Ο πατέρας  της Λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης εντάσσει το θέμα στην κατηγορία  «Αι κατά παράδοσιν πράξεις ή ενέργειαι», με αύξοντα αριθμό 5 και με γενικό τίτλο «το παιδίον». « Έθιμα, δοξασίαι, δεισιδαιμονίαι, κατά την εγκυμοσύνην, την γέννησιν, την λοχείαν. Αι φροντίδαι των νεογνών. Τα έκθετα. Τα κατά την βάπτισην. Τα της ανατροφής των παίδων. Σχολικά έθιμα. Τα της επαγγελματικής μαθητείας».

         Ο Στίλπων Κυριακίδης δεν ασχολήθηκε συστηματικά με λαογραφικά θέματα του παιδιού. Αυτό που τον ενδιέφερε κυρίως ήταν η συγκέντρωση τραγουδιών και παιχνιδιών, διότι έτσι επεδίωκε «….να ανακαλύψη τα αρχαία λείψανα, τα υπολείμματα του βίου παρελθουσών εκατονταετηρίδων.»

         Η σπουδαιότερη μεταβολή σε σχέση με τον Νικόλαο Πολίτη στην κατηγοροποίηση των λαογραφικών θεμάτων του παιδιού, σχετίζεται με την ταξινομητική διαφοροποίηση που αντανακλά τη θεωρητική κινητικότητα στο χώρο της λαογραφίας από το 1909 ως το 1939, όταν ο Γεώργιος Μέγας δημοσίευσε τα Ζητήματα της Ελληνικής Λαογραφίας.

         Ο Δημήτριος Λουκάτος  στην  «Εισαγωγή στη Λαογραφία» φαίνεται να επιχειρεί μια επαναδιαπραγμάτευση των δεδομένων. Υιοθετεί νέα αναλυτική κατηγορία. Αντί για την έννοια «παιδί» προτιμά την κατηγορία «παιδική ηλικία». Ο ίδιος εξηγεί τις απόψεις του : «Η παιδική ηλικία ΕΙΝΑΙ Ο ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΕΡΟΣ συνεχιστής των λαϊκών εθίμων και παραδόσεων……..εκτός από τα έθιμα και η ίδια η ζωή του παιδιού, με τις φυσικές πρωτοβουλίες και εμπνεύσεις (που κάποτε θυμίζουν το πρωτόγονο άνθρωπο), και με τις φροντίδες των μεγάλων για την ανάπτυξή του, δημιουργεί λεπτομέρειες που ενδιαφέρουν τη γενική ανθρώπινη λαογραφία».

         Ο Μιχάλης Μερακλής, παρόλο που δεν έχει επικεντρώσει τη προσοχή του στο παιδί και στη παιδική ηλικία, έχει καταφέρει να ανανεώσει τη θέαση του αντικειμένου, με την εισαγωγή νέας λαογραφικής οπτικής, που εκφράστηκε με την «κοινωνική λαογραφία» ως καινούργια διάσταση στη προσέγγιση των λαογραφικών φαινομένων. Η καταληκτική του φράση σ΄ ένα άρθρο του με τον τίτλο «τα παιδικά τραγούδια και η σημασία του ήχου», εκφράζει με το πιο διεισδυτικό τρόπο τη βαθύτερη ουσία της παιδικής ηλικίας στη μεταπολεμική περίοδο. Γράφει «η παιδική ηλικία-θέλω να πω-ο κόσμος της δεν έχει χαθεί, παρά τους ξέφρενους ρυθμούς της πρωιμότατης ενηλικίωσης, στους οποίους ωθεί ο σημερινός πολιτισμός».

        Προκαλείται μεγάλο ενδιαφέρον από τις κοινωνικές αλλαγές που συνέβησαν μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με τη μετανάστευση στα αστικά κέντρα και την πυρηνικοποίηση της οικογένειας. Τα γεγονότα αυτά επέφεραν ρωγμή στη σχέση των γονέων και ιδίως στο τρόπο με τον οποίο το παρόν αντιμετώπιζε το παρελθόν. Η τεχνολογική εξέλιξη μετέβαλε πολλά δεδομένα και κατέστησε πολλές μορφές πολιτισμικής επικοινωνίας  ανενεργές. Το παραμύθι έπαυσε να λέγεται. Επεκράτησαν άλλες μορφές ψυχαγωγίας και επικοινωνίας. Ο κοινωνικός ιστός της παραδοσιακής κοινωνίας αποσαρθρώθηκε και δεν είχαν λειτουργική σημασία πλέον οι χοροί, τα τραγούδια, τα πανηγύρια. Παράλληλα με αυτό, ο πολιτισμός των πόλεων καλλιέργησε μια βαθύτατη απέχθεια προς ό,τι είχε σχέση με το παρελθόν και την ύπαιθρο. Έλαβε χώρα μια πρωτοφανής επιβολή του αστικού στο αγροτικό. Το ένα θεωρήθηκε συνώνυμο της προόδου, ενώ το δεύτερο ταυτίστηκε με τη συντήρηση. Έτσι, όλοι οι παράγοντες, χωρίς να εξαιρέσουμε το εκπαιδευτικό σύστημα, συνέβαλαν στην εξαφάνιση της πολιτισμικής τοπικής ανομοιομορφίας. Κήρυξαν και επέβαλαν την ομογενοποίηση.

         Ωστόσο τις τελευταίες δεκαετίες η κατάσταση άρχισε να διαφοροποιείται. Οι άνθρωποι διαπίστωσαν ότι το μοντέλο που προκρίθηκε δεν ήταν το ιδεώδες. Αδυνατούσε να καλύψει τα ερωτήματα που ανέκυπταν ως συνέπεια της επανεξέτασης της σχέσης με το παρελθόν, τη ρίζα τους, αλλά και ως την έκφραση της αγωνίας τους για το μέλλον.

         Ίσως αυτό είναι που με συγκινεί ιδιαίτερα στο Δρώμενο της Νέδουσας. Ίσως αυτό να ήταν που φόβισε, στην αρχή, «κάποιους» και πολέμησαν το Καρναβάλι. Η συμμετοχή των παιδιών σ΄ όλη τη διάρκεια του δρωμένου έδενε τη σχέση τους με το χωριό και με παππούδες-γιαγιάδες, που το διατήρησαν τόσα χρόνια, αλλά και τους μάθανε ότι όπως και οι πρωτόγονοι έτσι και οι σύγχρονοι άνθρωποι αγωνιούν για το μέλλον τους, όσο είναι ζωντανοί βέβαια. Τα προσχήματα που χρησιμοποίησαν ήταν του τύπου «μα να κάνουν και να λένε τέτοια πράγματα μπροστά στα παιδιά ;» Τα ήθη λοιπόν κατά των εθίμων ;

         Στη Νέδουσα τη Καθαρά Δευτέρα τίποτα δε γίνεται κρυφά. Είναι η μέρα της Αλήθειας. Και η Αλήθεια είναι Ζωή. Και η Ζωή είναι Γιορτή. Δεν μουχλιάζουνε στην αστική σεμνοτυφία, στην προσποιητή ηθικολογία και στις παρακμασμένες συνήθειες των πόλεων. Τα παιδιά που ζουν στη Νέδουσα, είτε μόνιμα είτε πηγαινοέρχονται, έχουν καταλάβει ότι είναι οι φυσικοί διάδοχοι ενός Εθίμου-ενός Δρωμένου Ευετηρίας-, που το κληρονομούν από προγόνους σοβαρούς, και αυτό κράτησε και θα κρατήσει το χωριό Ζωντανό για πάντα. Πως νομίζετε ότι έφτασε μέχρι τις μέρες μας ; Τα παιδιά διαδέχονταν τους μεγαλύτερους. Κι αν αυτό συνέβαινε, θα πει κάποιος, στη προηγούμενη φάση της πολιτιστικής ζωής, που η κοινωνία ήταν κλειστή, δεν έχει παρά να επισκεφτεί το χωριό τη μέρα που πρέπει, και θα διαπιστώσει ότι το ίδιο συμβαίνει και τώρα. Τα παιδιά λαχταρούν να έρθει εκείνη η μέρα, να πάρουν μέρος στις «ιερές» τελετουργίες και να δώσουν, με τον τρόπο τους, την υπόσχεση ότι «Άμες δε γ’ εσόμεθα πολλώ κάρρονες».

         Αναλυτικότερα : Παιδιά ηλικίας από 6-18 ετών εμφανίζονται κάθε χρόνο, κατά 70% τα ίδια. Τι σημαίνει αυτό. Ότι συμμετέχουν συνειδητά και ότι δεν πάνε μια χρονιά μόνο για το γούστο ή για κάτι άλλο και  μετά τέλος. Όχι μόνο δεν συμβαίνει αυτό, αλλά και σε μερικές περιπτώσεις παρατηρώ τα μεγαλύτερα παιδιά να φέρνουν φίλους τους και φίλες τους και να τους εξηγούν για τη σπουδαιότητα των τελετών που θα ακολουθήσουν ή βρίσκονται σε εξέλιξη.

Περιμένοντας το Μουντζούρωμα.   φωτό Χ.Ν.Ζερίτης

        

 Τα παιδιά ξυπνούν νωρίς τη Καθαρά Δευτέρα και σιγά-σιγά μαζεύονται, μεταμφιεσμένα ανάλογα και με αρκετή ευρηματικότητα, στο σπίτι όπου κάθε χρόνο μαζεύεται ο «θίασος». Περιμένουν καρτερικά το «Μουντζούρωμά» τους και «ετοιμάζονται» με χωρατά και πράξεις που «απαιτεί» η ειδική αυτή μέρα. Γνωρίζουν ότι τη μέρα αυτή είναι η αρχή του «γεωργικού έτους» και πολλές φορές ακούω, εκτός των  συνηθισμένων ευχών «χρόνια πολλά» και λοιπά τετριμμένα, την ευχή «Καλή Χρονιά» με το ανάλογο νόημα εκφραζόμενη.

Κέρασμα στον Αγερμό. φωτό Τάσος Βαμβακάς

      

   Στον Αγερμό συμμετέχουν με σεβασμό, δέχονται τα κεράσματα των νοικοκυραίων, δίνουν τις ευχές τους (σημαντικότατο στοιχείο ευημερίας να σου εύχεται ένα παιδί), και αρκετές φορές διαπιστώνω ότι «ζηλεύουν» τους μουσικούς που παίζουν νταούλι και φλογέρα, ίσως επειδή είναι κεντρικά πρόσωπα στην πομπή. Στον Αγερμό «κυκλώνεται» το χωριό από τους εορταστές και η πορεία διαρκεί 3-4 ώρες, χωρίς κανείς να δείχνει σημάδια βιασύνης ή κόπωσης. Κάποια φορά κάποιος τόλμησε να τους πει να βιαστούν και να γυρίσουν να εκδηλώσουν τις επόμενες πράξεις, επειδή ο κόσμος που περιμένει στη πλατεία του χωριού αδημονεί. Νεαρά Νεδουσαία συν-εορτάστρια, λεβέντισσα και ευειδής, του απάντησε πεισμωμένη ότι θα πάνε με την ησυχία τους σε όλα τα σπίτια του χωριού γιατί έτσι πρέπει. «Αυτοί που περιμένουν ξέρουν γιατί», συμπλήρωσε.

Έτοιμοι για το χορό των Τράγων. φωτό Γ.Κόσσυβας

Αργότερα στο Χορό των Τράγων λαχταρούν ποιος θα επιλεγεί για να φορέσει τις τραγόμορφες μεταμφιέσεις, ποιος θα κρεμάσει τα βαριά κουδούνια και να ακολουθήσουν το «τσοπάνη τους», με θεατρική μα και με έμφυτη δράση και συνέπεια στις πράξεις και στις κινήσεις.

Νεαροί "σπέρνουν". φωτό Χ.Ν.Ζερίτης

     

    Στην τελετή της Αροτρίασης συμμετέχουν με γεωργικά εργαλεία και με κινήσεις που παραπέμπουν σε αληθινούς γεωργούς (αν και κάποια από αυτά δεν έχουν ασχοληθεί ποτέ ίσως με αληθινές γεωργικές εργασίες). Δύο νεαροί το 1999 μου εξομολογήθηκαν ότι το μόνο που θα ήθελαν, σαν μεγαλώσουν, είναι, να σύρουν το αλέτρι κάποια στιγμή.

Ετοιμασίες της νύφης. φωτό Φ. Κουτρουμπής

  

       Στον ιερό Γάμο αντιλαμβάνονται, με το δικό τους τρόπο, ότι η «γαμήλια τελετή», έχει σχέση με  Ησιόδειες τελετουργίες, το γάμο δηλαδή του «ανθρώπινου» με το «θείο» (Δήμητρα και Ιασίων), φέρουν τα στέφανα, τα προικιά, τα δώρα και μοιράζουν στους επισκέπτες τα «γλυκά».

Νεαροί μεταφέρουν το φέρετρο για την Κηδεία. φωτό Γ.Κόσσυβας

    

     Στο Θάνατο παρακολουθούν με προσοχή τους μεγάλους, ζηλεύουν το «πεθαμένο», που κατά παράδοση είναι πολλά χρόνια και κάθε χρόνο το ίδιο πρόσωπο, θρηνούν σεμνά και με μέτρο χωρίς να ξεπερνούν σε ένταση τους μεγαλύτερους, διασκεδάζουν τον «θρήνο» των εμπείρων, αντιγράφουν τα πάντα, κινήσεις και λόγια, και γελούν με τα γονιμικά υπονοούμενα που κατά κόρον εκφέρονται, όπως και με «τελευτήριες ευχές» του «παπά» που συμμετέχει στο «ξόδι».

         Στην Ανάσταση χαίρονται, όπως όλοι, με δόσεις υπερβολής. Χορεύουν, είναι το τέλος του Δρωμένου, και εφόσον όλα έχουν πάει καλά, έχει σιγουρευτεί και η Ευημερία και Ευκαρπία του χωριού, γίνονται, σπάνια μεν αλλά γίνονται, κάποια εξαιρετικά περιστατικά, «happenings» τα χαρακτηρίζουν οι αστοί,  τα οποία ποικίλουν. Παράδειγμα φέρνω, το ότι το 2000 βγήκαν στη πλατεία στο τέλος του Δρώμενου, γύρω στις 4 το απόγευμα Φλεβάρη μήνα, κάμποσοι νεαροί γυμνοί, με μόνη ενδυμασία το άσπρο σώβρακο, πασπαλισμένοι με αλεύρι σε όλο το σώμα και χορεύανε μισή ώρα και, με θερμοκρασία γύρω στο 0. Ο κόσμος, ντόπιοι και επισκέπτες, γέλασαν και χόρεψαν μαζί τους με τη ψυχή τους.

Νεαρό κορίτσι "θρηνεί". φωτό Χ.Ν.Ζερίτης

      

   Στο Γάμο και στην Κηδεία ακούγονται ένα σωρό γονιμικές φράσεις και λόγια, τα οποία σε άλλες στιγμές θα χαρακτηρίζονταν χυδαία και βωμολογίες. Τα παιδιά όχι μόνο δε δείχνουν να ντρέπονται γι αυτά που ακούγονται, αλλά αντίθετα μαθαίνουν την ερωτική και σεξουαλική λαϊκή ορολογία, όπως και το πότε, πού, πώς και γιατί πρέπει να λέγεται.

         Γράφει ο καθηγητής Μ. Μερακλής σε πρόλογό του στο βιβλίο του Βασ. Καραγιάννη με τίτλο «Τα αδιάντροπα Λεσβιακά λαογραφικά» : «Οι άνθρωποι της κλειστής κοινότητας συναρθρώνουνε τις δραστηριότητές τους γύρω από κεντρικούς άξονες, με τους οποίους προσπαθούσαν να κρατήσουν ισόρροπο τον κόσμο τους. Βέβαια οι εικόνες, το πάθος, ο μεγενθυτικός λόγος στις άσεμνες ώρες, θα έλεγα, ακόμα, ή ένταση της λαγνείας, φανερώνουν πως ο αφιερωμένος σ΄ αυτά χρόνος ήταν ερωτικά και σεξουαλικά πυκνός. Όμως αυτό είναι, γενικά, θετικό. Υπάρχουν εκφράσεις που κατόρθωναν συγχρόνως μια τέλεια διατύπωση και τη μετακένωση ενός δεινού, αχόρταγου πόθου και, έτσι, την απελευθέρωση από αυτόν, αφού ακριβώς αυτός ο πόθος εξωτερικεύεται, ανακοινώνεται. Καταργείται εδώ η συνθήκη της καταχωνιασμένης libido. Η χωριάτικη πλατεία και αυλή ήταν και είναι, εκτός από όλα τα άλλα, και ένα δημόσιο προληπτικό ψυχιατρείο, στα όρια του ιστορικά εφικτού βέβαια».

         Όπως σε πολλά μέρη της Ελλάδας, που υπάρχουν Αποκριάτικα Αγροτικά Καρναβάλια (εξαιρώ συνειδητά τα αστικά καρναβάλια, τύπου Πάτρας, διότι προσφέρονται από τους άρχοντες στο λαό και ο λαός νομίζει ότι έχει τη πρωτοβουλία και «καμαρώνει» γι αυτό. Έξάλλου οι αστικές καρικατούρες «πολιτισμού» δε μπορούν να συγκριθούν με τις γνήσιες πατροπαράδοτες εκδηλώσεις, τις οποίες η Επιστήμη, σε αναγνώρισή της σπουδαιότητάς τους, τις ονομάζει ΔΡΩΜΕΝΑ), έτσι και στη Νέδουσα όλα εκείνη την ημέρα (τραγούδια, κινήσεις, λέξεις, φράσεις), έχουν γονιμικό νόημα. Και τα παιδιά μαθαίνουν. Τα μηνύματα αυτής της μέρας είναι τόσο συγκεκριμένα ώστε, «θα πίστευε κανείς ότι επίτηδες η λαϊκή κοινωνία τα επινόησε και τα κυκλοφορεί για να «μυήσει» τους νεώτερους στο μυστικό της ανθρώπινης γονιμότητος» γράφει ο αείμνηστος λαογράφος Δημ. Λουκάτος.

         Πιστεύω ακράδαντα ότι η εξελικτική διαδικασία στο Δρώμενο της Νέδουσας συνεχίζεται. Τα παιδιά μαθαίνουν αλλά και αυτοσχεδιάζουν, δημιουργούν. Τα  δέκα χρόνια που ασχολούμαι είδα 10χρονους να μυούνται και 15χρονους να αυτοσχεδιάζουν. Τα παιδιά αυτά έδωσαν ιδέες και δύναμη στη κοινότητα. Οι ενήλικοι του «θιάσου» δέχτηκαν κάποιους «νεωτερισμούς» που δεν αλλοίωσαν το Δρώμενο, αντίθετα του έδωσαν επιπλέον δράση και πάθος.

         Πέρυσι, το 2005 δηλαδή, παρατήρησα αρκετές σχετικές λεπτομέρειες, επειδή είχα κατά νου τη συγγραφή του παραπάνω κείμενου. Πρόσεξα γνωστά μου παιδιά που το 1995,6,7 ήταν μειράκια, να είναι τώρα καλοφτιαγμένοι και στιβαροί έφηβοι, χωρίς τα σπυράκια της «καταπιεσμένης αστικής σεμνοτυφίας», ούτε «σαπισμένοι» από καθημερινή νυκτόβια ζωή σε κέντρα, υποτίθεται, διασκέδασης, με πρόσωπο καθαρό και καρδιά λεβέντικη,  πραγματικοί άντρες, και όχι φλούφληδες, έτοιμοι να αγαπηθούν από γυναίκες που ξέρουν τι θέλουν, που λατρεύουν το χωριό τους, το Δρώμενο του, και τιμούν τους προγόνους τους με τη συμμετοχή τους σε αυτό.-

Βιβλιογραφία : Ευαγ. Αυδίκος. Λαογραφία και παιδική ηλικία. Οπτικές και προοπτικές.

Στο διαδίκτυο υπάρχει σχετική σελίδα με κείμενα, φωτογραφίες και βίντεο : http://nedousa.cti.gr