ΣΑΪΤΟΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ : ΤΟ ΖΕΫΜΠΕΚΙΚΟ ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ

Σαϊτοπόλεμος Καλαμάτας : Το Ζεϋμπέκικο της φωτιάς.            (Όταν εκ της Εω εισήχθη εις την κυρίως Ελλάδα η λατρεία των θεών της, καθώς και οι κυριώτεροι εκ των μουσικών ρυθμών της, εδημιουργήθη η ανάγκη αποδόσεως ενίων εκ των επιθέτων αυτών εις την Ελληνικήν. Μία εκ των προσωνυμιών του Διός (Ζηνός) η Φρυγική τοιαύτη «Ζευ-Μπέκος», απεδόθη ελληνιστί δια του «Αρτο-ζην». Καθ’ Ηρόδοτον, η λέξις μπέκος η βέκος σημαίνει άρτος. Εις την Αλβανικήν «μπούκ» σημαίνει ψωμί (εξ ου και μπουκιά). Η ρίζα της λέξεως ταύτης ευρίσκεται επίσης εις την γερμανικήν εις το bachen, και εις την αγγλικήν εις το baker. Την λέξιν Ζεϋμπέκος, της οποίας το μεν πρώτον συνθετικόν Ζεϋ εκ του Ζεύς, συμβολίζει το Πνεύμα, το δε δεύτερον Μπέκος, δηλαδή άρτος, συμβολίζει το σώμα, ανευρίσκομεν εις τον τόσον προσφιλή εις τους κατοίκους του Αιγαίου, ολοκληρωμένον ρυθμόν των 9/8 (3/4+3/8). Γιάννης Κ. Κοντός (Μπούρμπουνας). Σαϊτοπόλεμος 26.4.1997. Γήπεδο στρατοπέδου. Φωτό Χρήστος Νικ. Ζερίτης             Ούτως μετά την περίφημον διαμάχην Απόλλωνος και Μαρσύου (λέγουσι Απόλλωνα εκδείραι Μαρσύαν, ερίζοντα οι περί σοφίας), εκπροσωπεύει την σύνθεσιν του Δωρικού και του Φρυγικού μέλους. Η ευρύτατη δημοτικότης του πυρριχίου των 9/8, δηλαδή του «Ζεϋμπέκικου» ή επί το κλασικώτερον του «Αρτοζηνός», δέον να αποδοθή εις το γεγονός ότι ως ολοκληρωμένος συμβολικός και θρησκευτικός χορός εξυπηρετεί και ανακουφίζει το μάλα το Πνεύμα, την Ψυχήν και το Σώμα του ανθρώπου.            Ο ορχούμενος κινεί τας ωμοπλάτας του ως πτέρυγας υπό το δέρμα του, δια μίαν οιονεί πτήσιν και φυγήν μακράν από τις αντιξοότητας και δυστυχίας του, τύπτει δια των ποδών του το έδαφος με δύναμιν δια την απογείωσιν και διατήρησιν του εν αιωρήσει εις τον μεταξύ Χρόνου και Διαστήματος Χώρον, κοιτάζει την Γην δια να μη χάσει τον προσανατολισμόν του και την πόλωσιν του, εγγίζει πλειστάκις δια των γονάτων, του σώματος και των χειρών του το χώμα ως άλλος Ανταίος, δηλαδή «παίρνει τις ανάλιες» από την γήν, επιρρωνύμενος ούτω εκ του άλατός της, τουτέστιν εκ του πνεύματός της. Τούτο δεικνύει την προσπάθειάν του να κραταιώση με έμφασιν από τας γαιομαγνητικάς ακτινοβολίας της μητρός του γης το θάρρος του, προς αντιμετώπισιν των δυσκολιών του βίου του και επιτυγχάνει με τον χορόν του, την χαλάρωσιν του Καθόλου Είναι του και την άρσιν παντός καταθλιπτικού συμπλέγματος, όπερ τυχόν τον κατατρέχει.            Εις την Βόρειο Ελλάδα και παρά το Όρος Παγγαίον, λαϊκοί διθύραμβοι ανακρούονται, και χορεύεται ο Θρακικός θρησκευτικός χορός της πυροβασίας των Αναστενάρηδων. Ούτοι, ως άλλοι σύγχρονοι «Ορφανοί», δηλαδή ακόλουθοι ούτων ειπείν του Ορφέως, στολισμένος με ρόδα, τουτέστιν με τα άνθη του Ορφικού Κωνσταντίνου και Ελένης, ο δε χορός των διαλαμβάνει μεταξύ άλλων και επικλήσεις των προς τον Ιακχον Βάκχον Διόνυσον: ιφ, ιφ, ιχ, αχ, βαχ. Οι Αναστενάρηδες χορεύουν επί της θρακός και της πυράς εντελώς γυμνοπόδες χωρίς καθόλου να καίονται τα πέλματά των, ως επί το πλείστον εις ρυθμόν 9/8.          Τας προαναφερόμενας επικλήσεις (ιφ, ιχ, αχ, βαχ) εκφωνούν εν εξάρσει και με πάθος άφατον, βαρύγδουποι και αρρενωποί λαϊκοί χορευταί, οι μεταβυζαντινοί ΜΑΝΓΚΕΣ, εκ του λατινικού magnus εκ του βυζαντινού Μάγνας, τουτέστιν ο διαβιών την ζωήν του με νοοτροπίαν άρχοντος μεγιστάνος, όταν ορχούνται και αυτοί εις ρυθμόν 9/8, χροεύοντες το Ζεϋμπέκικον, εκτελούντες αυτόν με θρησκευτικήν αυτόχρημα προσήλωσιν, ως εν είδος προσευχής προς τον Εαυτόν των.         Εις την περίπτωσιν του πυρριχίου της Θράκης, βλέπομεν την σχέσιν του χορού τούτου με εν πραγματικόν πυρ ως και το φαινόμενον της ακαίας. Εις την δευτέραν περίπτωσιν του Ζεϋμπέκικου, αντιλαμβανόμεθα την σχέσιν αυτού με εν νοητόν πυρ καθαρμού και εξαϋλώσεως.-) Κείμενο του Θάνου Μούρραη-Βελλούδιου, από το βιβλίο «Ευγονία και άλλα τινά», εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1991           Και τώρα μπάρμπα – Πέτρο μη μου ανοίγεις μπουρού και έχεις μούρη τσιγκελάτη που άνοιξα παρτίδες με σαϊτολόγους. Καθότι είναι κούφιες αχιβάδες οι αβανιές που τους κολλάνε περί δήθεν ότι κάνουν ντούκο όταν τις ρίχνουν το Πάσχα. Γιατί άμα νογάς από λαϊκή ψυχή αφήνεις τις κόνξες και μολογάς ότι οι ΜΑΝΓΚΕΣ ξανθαίνουν περούκα, ότι το λέει η καρδούλα τους και ότι δεν τρώνε λάχανα. Και τώρα για να μυρίσεις την άνοιξη στα κάμω λιανά. ΓΛΩΣΣΑΡΙ Ανοίγω μπουρού = γκρινιάζω Μούρη τσιγκελάτη = κρεμασμένα μούτρα Κούφια αχιβάδα = χωρίς σημασία Ντούκο = ψευτοεπίδειξη Ξανθαίνω περούκα = είμαι ικανός Τρώω λάχανο = πιάνω κοροΐδο Λαμαρίνα ζουπηγμένη = μεγαλομανία, φιλοδοξία Μυρίζομαι την άνοιξη = μπαίνω στο νόημα                                         ΦΩΤΙΑ – ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ           Ακούγοντας τη λέξη σαϊτοπόλεμος το μυαλό πηγαίνει στην ερμηνεία πόλεμος με σαΐτες, βέβαια με την ειρηνική ερμηνεία της λέξεως πόλεμος = ανταγωνισμός.          Μια απλοϊκή περιγραφή του εθίμου είναι ότι 10-15 ομάδες (μπουλούκια) από 15-30 άτομα η κάθε μία, ρίχνουν τις σαΐτες σε ανάμνηση (όπως οι ίδιοι λένε) του θρύλου πως στον Αγώνα του 1821, σε κάποια μάχη, πιθανώς κατά του Ιμπραήμ στη Βέργα, οι Έλληνες χρησιμοποίησαν σαΐτες για να απωθήσουν το Αιγυπτιακό ή Τουρκικό ιππικό.         Είναι πολύ ρομαντική αυτή η εξήγηση για να είναι και αληθινή. Εξ άλλου πουθενά δεν αναφέρεται επίσημα ότι συνέβη κάτι τέτοιο και τόσα σπουδαία περιστατικά συνέβησαν το ’21, τα οποία στον μετέπειτα ελεύθερο βίο άρχισαν να αναπαραστώνται για να θυμίζουν στους νεότερους την ιστορία, εκφυλίστηκαν όμως με την πάροδο του χρόνου.         Όμως εδώ πιθανόν να συμβαίνει κάτι πιο βαθύ και πολύ πιο παλαιό από συμβάντα του 1821. Και γιατί βέβαια αυτή η αναπαράσταση να τοποθετηθεί και να γίνεται το Πάσχα, αφού και αυτοί που δέχονται την εκδοχή του περιστατικού το ’21 δεν την τοποθετούν περίοδο του Πάσχα;         Βεβαίως την περίοδο του Πάσχα την έχουμε συνδυάσει με κάθε είδους φωτιές και εκρηκτικά. Είναι όμως μόνο η Ανάσταση του Χριστού ή είναι ΚΑΙ άλλα που προέρχονται από πολύ παλαιότερα; Υπάρχει και η Ανάσταση της Φύσεως από το Θάνατο του Χειμώνα. Προχριστιανικό μοτίβο και αφορμή για γιορτή και ξέσπασμα χαράς.         Η ανοιξιάτική ΦΩΤΙΑ έχει δύναμη και ιερότητα, οφείλει δε τη γέννησή της στην πίστη των ανθρώπων (της προηγούμενης φάσης πολιτιστικής ζωής, όπως λέει και ο συμπολίτης μας καθ. κ. Μιχ. Μερακλής, για τις γενιές που πέρασαν) της γεωργοκτηνοτροφικής κοινωνίας, ότι έχει μαγική επίδραση στους αγρούς και στην ευφορία τους, δηλαδή ότι διώχνει το κακό και βοηθά την βλάστηση. Η φωτιά ανήκει στα καθαρτήρια έθιμα με τα οποία οι λαϊκοί άνθρωποι προσπαθούν να εξασφαλίσουν, στην αρχή μιας νέας περιόδου (της Ανοίξεως) την ευτυχία. Όσο πιο μεγάλη φωτιά, τόσο πιο μακριά φτάνει το φως που εκπέμπει και προστατεύει σπίτια και χωράφια. Και όταν πηδάμε από πάνω της τραγουδώντας «έξω ψύλλοι και κοριοί» δεν εννοούμε τους ψύλλους και τους κορέους, αλλά άλλους φοβερότερους εχθρούς των ανθρώπων, των ζώων και των φυτών, τα μικρόβια των επιδημιών.         Το ίδιο συμβαίνει και με τους κρότους και θορύβους. Μέσα στην θρησκευτική παράδοση πιστεύεται πως όταν ο Χριστός πήγε στον Κάτω κόσμο, κατέβηκε μέσα σε βροντές. Οι κρότοι γενικότερα, όπως και οι κουδούνες στα ευετηριακά δρώμενα, του Μάρτη σκοπό έχουν να τρομάξουν τους κακούς δαίμονες για να κρυφτούν και να ξυπνήσουν τους καλούς δαίμονες της βλάστησης και της καρποφορίας.        Παράλληλα με τις φωτιές όμως, η άνοιξη είναι συνδεδεμένη και με πολέμους, τους «πετροπόλεμους». Όλοι θα θυμούνται το έθιμο, που εξαφανίστηκε την τελευταία δεκαετία (μαζί με τις αλάνες), να χωριζόμαστε σε ομάδες αντίπαλες και να κάνουμε πόλεμο με πέτρες, χωρίς λόγο και αιτία. Μια ακαταμάχητη ορμή μας παρακινούσε να συγκρουστούμε με τον αντίπαλο μόνο και μόνο για τον ανταγωνισμό για το ποιος είναι ο καλύτερος.       Αλήθεια τι αξία μπορεί να έχει σήμερα αν λυθεί το μυστήριο για την επινόηση της σαΐτας; Νομίζω όμως ότι είναι αρκετό πως αυτό το έθιμο του σαϊτοπόλεμου έχει μέσα του τα αρχαϊκά στοιχεία της φωτιάς και του ανταγωνισμού. Μετά την εφεύρεση της πυρίτιδος δεν θα ήταν δύσκολο για τον άνθρωπο, να εφεύρει ένα είδος σαΐτας. Άραγε πόσοι από εμάς γνωρίζουν το τι εφευρέσεις-πατέντες έχουν σκεφτεί και οι εν ζωή καπετάνιοι των μπουλουκιών για να κάνουν τις σαΐτες τους πιο ασφαλείς, πιο δυνατές, με περισσότερες φωνές (φωνή=ένα φσσσστ), πιο εύκολες στην κατασκευή. Ας μην ψάχνουμε λοιπόν. Ας αφήσουμε το μυστήριο.                                                         Το Ζεϋμπέκικο          Κοιτάξτε τους μυημένους. Μέση λυγίζει, γόνατα σπάνε, πόδια ψαλίδια, πλάτη σκυμμένη, κεφάλι χαμηλά, βλέμμα μακρινό, μυαλό σε έκσταση, χέρια φτερούγες.         Μακρινή πτήση για 5 λεπτά. Άνθρωπος και σαΐτα. Έρωτας επικίνδυνος. Σε φοβίζει και σε τραβάει. Φωτιά, εξαγνισμού. Δύναμη αντρίκια. Ανταγωνισμός ατομικός και ομαδικός. Γαρύφαλλο στ’ αυτί, μάλλινα ρούχα ή ξεμπράτσωτοι, τραγιάσκες.Τραγούδι λαϊκό, γεμάτο καϋμούς, σεκλέτια, ψυχή πονεμένη, καρδιά με αισθήματα.         Αχ, βαχ. Τσιγάρο λαϊκό, βαθύ ρούφηγμα μέχρι τα πνευμόνια. Ιχ, ιφ, αχ, βαχ. Στροφή, πέσιμο στα γόνατα-ανάλιες, το χέρι στο ταγάρι, άλλη μια, ξεβούλωμα, άναμμα, βάρδα φουρνέλο. Ατίθασο άλογο να ξεφύγει. Όχι. Άλλος ρίχνει από μια, άλλος δυο συγχρόνως. Συγχρονισμός. Και τα δύο χέρια δουλεύουν, το στόμα, τα δόντια, το μυαλό. Τα μάτια κοιτάζουν. Στον ιερό κύκλο. Σε απόσταση. Να μη χαθεί η φωτιά. Κάφτε με. Τι κάνουν οι άλλοι; Να δώσω φωτιά στο φίλο. Να πάει καλά το μπουλούκι. Αγωνία. Φυγή από την πραγματικότητα. Ένας χρόνος δουλειά και τρέξιμο για πέντε λεπτά ρίξιμο. Το ταγάρι αδειάζει. Τέλος. Έπεσαν όλες. Και του χρόνου ΜΑΓΚΕΣ, είμαστε όλοι γεροί.   Αριστερά: «Ανάλιες» αρχαίου Έλληνα οπλίτη (φωτο 1) Δεξιά: «Ανάλιες» σαϊτολόγου  (φωτο 2)                                                                                   τελετουργία λαμπάδας με τσάκισμα στη μέση (φωτο 3) τελετουργία σαϊτας με τσάκισμα στη μέση (φωτο 4) φιγούρα ψαλίδι κλειστό (φωτο 6) Φιγούρα ψαλίδι κλειστό (φωτο 5)                                                                                                                                                               στυλ μυημένου (φωτο 8) στυλ μυημένου (φωτο 7) πάντα αφιπτάμενος (φωτο 9) πάντα αιωρούμενος (φωτο 10) κατάνυξη (φωτο 11) κατάνυξη (φωτο 12)   Αριστερά: Φιγούρα λεβεντιάς και εξαγνισμού (φωτο 13)                               Δεξιά: Με τη φωτιά στα χέρια (φωτο 14) Αριστερά:«βελλουδοπάτημα» με άνθη     (φωτο 15)                 Δεξιά: Φιγούρα «βελλουδοπάτημα» με γαρύφαλλο στ’ αυτί (φωτο 16) Αριστερά: Φιγούρα τσάκισμα δεξιά (φωτο 17)                    Δεξιά: Φιγούρα τσάκισμα δεξιά (φωτο 18) Πάνω: Φιγούρα τσάκισμα αριστερά (φωτο 19)        Δεξιά: Φιγούρα τσάκισμα αριστερά (φωτο 20) Βάκχες και Μαινάδες, Αναστενάρηδες και Σαϊτολόγοι, ένας ο σκοπός, ο ουσιώδης, ο πρωταρχικός. Με το χορό, τη μουσική, το κρασί, τη φωτιά, τους μεθυστικούς καπνούς, να φτάσουν στον ενθουσιασμό και την έκσταση, δηλαδή να πετύχουν την ένωση του ανθρώπου με το Θεό ή την ενσάρκωση του Θεού μέσα στον άνθρωπο. Να καθαρθούν, να εξαϋλωθούν. Και όταν το πετύχουν ηρεμούν και γαληνεύουν. ΕΠΙΛΟΓΟΣ          Σας ζηλεύω ρε μάγκες. Για όλα. Και για το σερετιλίκι του Ζεϋμπέκικού σας. Λίγοι σας καταλαβαίνουν. Και κάποιοι «διανοούμενοι» που έγραψαν για το «έθιμον του σαϊτοπολέμου εν Καλάμαις» σας είδαν σα θέατρο. Δεν ξέρανε από Ζεϋμπέκικο, μόνο από ταγκό. Δεν είδαν τις φλογισμένες ψυχές σας, μόνο τα καπνισμένα ρούχα σας. Δεν πρόσεξαν τις κραυγές σας, ούτε τις φωνές της σαΐτας σας, παρά πρόσεξαν τα επιφωνήματα των θεατών-αμάχων, τα «τστστστστστσ» και τα «μπράβο». Δεν είδαν την αλληλεγγύη σας, είδαν μόνο τον ανταγωνισμό σας. Δε σας άκουσαν που τραγουδάγατε από μέσα σας το πονεμένο Ζεϋμπέκικο: Κοινωνία ένοχη που γυρεύεις θύματα Με έβαλες και μένα στο μαυροπίνακα, και νόμισαν ότι δεν έχετε καμιά σκοτούρα αφού αφιερώνετε τόσο χρόνο στις σαΐτες σας. Και κοιτάγανε κατά που φυσάει ο αέρας για να μην κάτσουνε στην κόντρα και η μυρουδιά της μπαρούτης λερώσει τα σκουτιά τους.          Εμείς που σας ξέρουμε γνωρίζουμε ότι το Ζεϋμπέκικο και το σερετιλίκι σας δεν είναι για επίδειξη. Είναι για σας, για τους φίλους σας, για τις οικογένειές σας, για το καλό. Θέλουμε να σας πούμε το πόσο σας εκτιμάμε αλλά δεν τολμάμε να το εκφράσουμε. Μόνο ο θαυμασμός και η εκτίμηση μένουνε. Κρατάτε στα χέρια σας τη λαϊκή ψυχή και συντηρείτε την παραδοσιακή κληρονομιά. Συνεχίστε να μας συγκινείτε και αφήστε μας να σας θαυμάζουμε, ήσυχα, αθόρυβα από μακριά, γιατί είστε κάτι από τον εαυτό μας, κάτι από εκείνο που θα θέλαμε να είμαστε.- Σημείωση:Οι φωτογραφίες 1,3,5,7,9,11,13,15,17,19 είναι από παραπάνω αναφερόμενο βιβλίο του Θάνου Μούραρραη-Βελλούδιου. Οι φωτογραφίες 2,4,6,8,10,12,14,16,18,20 είναι του Χρήστου Νικ. Ζερίτη.- Χ.Ν. Ζερίτης